191 - Vaste gezangen voor een avondgebed volgens de Anglicaanse traditie

Tekst

Zie voor een algemene toelichting het overzichtsartikel ‘Getijden’

Ontstaan

De choral evensong, het gezongen avondgebed volgens de Anglicaanse traditie, is de laatste decennia in Nederland populair geworden. Bezoeken aan Engeland van Nederlandse koren en aan Nederland van Engelse kathedrale koren hebben deze ontwikkeling gestimuleerd.
De reformatie had in Engeland tot gevolg dat de kloosterorden werden ontbonden. De goederen van de orden werden door koning Henry VIII (1491-1547) geconfisqueerd en de kloostergebouwen raakten in verval. Maar de getijdediensten kregen wel een plaats in de veertig kathedralen die het land rijk is en waar de beroemde koren de lofzang verzorgen en feitelijk de rol van de gemeente overnemen. Ook in de kleinere parochiekerken komen getijdediensten voor, meestal niet dagelijks, en de muziek is vaak eenvoudiger waarbij de gemeente participeert in de gezongen onderdelen.
Thomas Cranmer (1489-1459), aartsbisschop van Canterbury,  ontwierp de eerste editie van The Book of Common Prayer (1549), een dienstboek waarin de liturgische vormgeving werd vastgelegd met teksten voor de eucharistievieringen, getijden, bediening van de sacramenten, begrafenissen en wijdingen. Herziene edities verschenen in 1552, 1559 en 1662.
Ten opzichte van de monastieke traditie werd het aantal van acht gebedsuren teruggebracht tot twee: morning prayer (of in gezongen vorm: sung mattins) en evening prayer (of in gezongen vorm: choral evensong). De morning prayer is een samenvoeging van metten en lauden, de evening prayer een samenvoeging van vespers en completen, hoewel in de twintigste eeuw een aparte vorm voor de completen (complines) werd gerestaureerd. Dat de evening prayer (evensong) een samenvoeging is van twee gebedsvieringen is bijvoorbeeld te zien aan twee lezingen en twee cantica: het Magnificat (canticum in de vespers) en het Nunc dimittis (canticum in de completen). Dit geldt ook voor de morning prayer waarin een combinatie voorkomt van het Te Deum (canticum in de metten) en het Benedictus (canticum in de lauden).
De choral evensong wordt gezien als een ideale gelegenheid om de rijke traditie van Engelse koormuziek in de liturgie een plaats te geven. ‘De schoonheid lijkt in de choral evensong nauw samen te hangen met ervaringen van transcendentie’ (Rijken, 167). Bezoekers ervaren in de hoge kwaliteit van de muziek en de uitvoering daarvan een contrast met het verbale aspect van de protestantse zondagmorgendiensten, vaak in combinatie met laagdrempelig taalgebruik en een rumoerige sfeer. ‘In de (meeste) evensongs in Nederland komen drie invloeden samen: een anglicaanse choral evensong, een protestantse kerkdienst en een koorconcert’ (idem, 168).
Nog steeds is The Book of Common Prayer het officiële dienstboek, maar in 2000 verscheen Common Worship als alternatief, opvolger van The Alternative Service Book (1980).

Om toepassing van de vorm van het anglicaanse avondgebed mogelijk te maken, achtte de liedboekredactie het wenselijk dat daarvoor ook muziek beschikbaar zou komen voor de vaste onderdelen in de Nederlandse taal. In het Oud-Katholiek Gezangboek (1990, nr. 330 en 344) is een Nederlandse vertaling opgenomen met eenvoudige meerstemmige muziek uit The Cathedral Prayer Book (1891).
Sytze de Vries maakte een bewerking van de teksten van de vaste onderdelen van het anglicaanse avondgebed. Met muziek van Christiaan Winter is deze te vinden in Amsterdamse Katernen, deel 25 (z.j. [2000], 27-34). Voor het Liedboek werd gedacht aan een toonzetting die ook alleen door een cantor en gemeente met orgelbegeleiding uitgevoerd moet kunnen worden. Ook zou daarin iets van de warmte van de Engelse ‘sound’ mogen klinken. Aan Daniel Rouwkema, die enige jaren in het Verenigd Koninkrijk als kerkmusicus werkte, werd de compositieopdracht gegeven.

Structuur

De structuur van de choral evensong is een combinatie van elementen uit de vespers en completen en onderdelen die in het klassieke getijdengebed niet voorkomen. Nog steeds is The Book of Common Prayer bepalend voor de structuur:

• Chorister’s prayer – Koorgebed: een kort gebed voor voorgangers en koorzangers;
• Introit – Intrede: een ingetogen en kort koorwerk in een aparte ruimte of achterin de kerk; tijdens orgelspel (voluntary) lopen voorgangers en koor naar het koorgedeelte van de kerk; op zondagen wordt ook wel een hymn gezongen;
• Introduction – Introductie: op zaterdag en zondag wordt een schuldbelijdenis uitgesproken;
• Preces – Openingsgebed: zie onder;
• Psalms – Psalmen: enkele psalmen volgens The Book of Common Prayer of Common Worship, vierstemmig reciterend gezongen (chants);
• First lesson – Eerste lezing: uit het Oude Testament;
• Magnificat – Lofzang van Maria;
• Second Lesson – Tweede lezing: uit het Nieuwe Testament;
• Nunc dimittis – Lofzang van Simeon;
• Creed – Geloofsbelijdenis (wordt in Nederland vaak weggelaten);
• Responses – Responsoriegebeden: zie onder;
• Collects – Collectagebeden (zie onder);
• Anthem – Koorwerk;
• Prayers of Intercession – Gesproken gebeden;
• Hymn – Gezang: een hymn komt in The Book of Common Prayer niet voor, maar zowel in Engeland als in Nederland wordt graag aan het strofische lied een plaats gegeven, of zoals bij de ‘permitted variatons’ in Common Worship staat aangegeven: ‘Hymns may be sung at suitable points in the service…’;
• Sermon of Address – Overweging: op zondagen wordt in Engeland een preek aan de evensong toegevoegd, hoewel dit niet in The Book of Common Prayer wordt genoemd. Het is een latere toevoeging en wordt eventueel helemaal aan het eind gehouden, vaak tussen slotliederen; In Nederland wordt de preek wel na de lofzang van Simeon gehouden.

In Engeland is in de loop van de eeuwen een schat aan toonzettingen van de ‘Preces and Responses’ geschreven. Thomas Tallis (1505-1585) is de eerste componist die een meerstemmige zetting van deze gebeden schreef, waarbij hij gregoriaanse melodieën harmoniseerde. Veel componisten volgden hem, tot in onze tijd. Daarbij werden veelal de gregoriaanse thema’s losgelaten.
Eveneens is een overvloed aan toonzettingen voor koor (en orgel) van het Magnificat en het Nunc dimittis beschikbaar. Het is gebruikelijk dat de muziek van beide lofzangen van één componist is, vaak Evening Service genoemd. Veel componisten schreven verschillenden composities van wat wel ‘Mag & Nunc’ wordt genoemd. In liturgieboekjes en aankondigingen wordt dan volstaan met de achternaam van de componist en de toonsoort van de compositie, bijvoorbeeld ‘Dyson in D’ of ‘Howells in G’. Het betreft hier de componisten George Dyson (1883-1964) en Herbert Howells (1892-1983). Soms heeft de compositie een eigen naam, zoals de Chichester Service van William Walton (1902-1983).

Voor meer achtergrondinformatie, zie: Hanna Rijken, De Choral Evensong in de praktijk. Theologisch, liturgisch, muzikaal, Utrecht 2022.

Inhoud

Tot de vaste onderdelen van een choral evensong behoren – naast de twee cantica – gezongen gebeden: aan het begin de preces, het openingsgebed, en na de lezingen en cantica de responses, de responsoriegebeden, die overgaan in de collects, de drie collectagebeden.

Preces – openingsgebed

Het openingsgebed is vergelijkbaar met het openingsvers in de klassieke getijdedienst (zie Liedboek 190a). Het is een beurtzang tussen de voorganger en het koor of de gemeente. Omdat velen bekend zijn met een geheel Engelse uitvoering van een choral evensong worden de Engelse uit The Book of Common Prayer en Nederlandse vertaling van Sytze de Vries hier naast elkaar weergegeven:

Evenals het openingsvers in Liedboek 190a is de tekst een combinatie van Psalm 51,17 en 70,2, afgesloten met de trinitarische doxologie en de lofprijzing.

Responses – responsoriegebeden

Na de lezingen, de cantica en eventueel de geloofsbelijdenis worden nu de responsoriegebeden gezongen. Na de gezongen groet volgen, evenals in Liedboek 190a, de drievoudige gebedsaanhef (Kyrie…, Christe…, Kyrie…) en het Onze Vader. De beurtzangen die daarop volgen zijn, weer overeenkomstig de preces, een combinatie van psalmverzen:

1. Psalm 85,8 (gebed om goedertierenheid);
2. Psalm 20,10 (gebed voor de koning of koningin; in de Nederlandse bewerking voor wie ons regeren;
3. Psalm 132,9 (gebed voor de dienaren);
4. Psalm 28,9a (gebed voor het volk);
5. een vertaling van Luther van een Latijnse tekst met een verwijzing naar Psalm 122,7;
6. Psalm 51,12a.13b (gebed om een zuiver hart)

Ook hieronder de Engelse tekst uit The Book of Common Prayer en de Nederlandse vertaling van Sytze de Vries: 

Collects - collectagebeden

Dan volgen direct aansluitend drie collectagebeden. Het eerste is het gebed van de (zon)dag. De tekst kan gevonden worden in Dienstboek I.
Daarna zijn er twee collectagebeden met een vaste tekst: allereerst een Collect for Peace (gebed om vrede), dan een Collect for the Aid against perils (gebed om hulp tegen gevaren). De teksten worden hieronder weergegeven omdat ze niet in het Liedboek zijn opgenomen:

De vertaling van het tweede en derde gebed is ook van Sytze de Vries en overgenomen uit Amsterdamse Katernen, deel 25 (z.j. [2000], 32).

16 × 66

Melodie

Daniel Rouwkema schreef muziek voor deze vaste onderdelen van het anglicaanse avondgebed in een gematigd modern idioom, dat we herkennen van veel twintigste-eeuwse toonzettingen van Engelse componisten. De gebeden zijn eenstemmig uit te voeren door een voorzanger en gemeente met begeleiding van orgel. Een andere mogelijkheid is een uitvoering door voorzanger en vierstemmig koor, waarbij een organist eventueel de koorpartijen kan meespelen.
De voorzanger reciteert zijn/haar regels hoofdzakelijk op een a’.
De collectagebeden worden steeds door koor of allen met ‘Amen’ beantwoord, waarbij – in aansluiting van Engelse componisten – de eerste twee syllabisch worden gezongen en het derde ‘Amen’ een bredere melismatische uitvoering krijgt.

Auteur: Pieter Endedijk