Luthers avondgebed | |||
| Getijden | |||
Tekst
Zie voor een algemene toelichting het overzichtsartikel ‘Getijden’.
Ontstaan en verspreiding
De tekst van dit avondgebed is bekend geworden onder de titel ‘Luthers avondgebed’ of ‘Het lutherse avondgebed’. De woorden zijn echter niet van Martin Luther, maar van de negentiende-eeuwse Duitse predikant en dichter Georg Christian Dieffenbach (1822-1901). In zijn Evangelische Haus-Agende (Mainz 1853, klik hier) komt de tekst van dit gebed voor (blz. 656). De tekst toont verwantschap met Liedboek 240. Dieffenbach zal dit lied zeker gekend hebben.
Een Nederlandse vertaling werd bekend door opname in het Liedboek voor de kerken (1973, blz. 563). Het is de enige gebedstekst die in dit liedboek buiten de liederen een plaats kreeg. Wonno Bleij (1937-2011) selecteerde die teksten, alle overige zijn Bijbelteksten. Bleij vertegenwoordigde de Evangelisch-Lutherse Kerk in de samenstellingscommissie van het Liedboek voor de kerken. Vermoedelijk is de vertaling dus in lutherse kring ontstaan. De tekst werd daarna overgenomen in Dienstboek I (1998, blz. 1124). In de katern ‘Liturgische gezangen’ in deze uitgave is de tekst voorzien van twee melodieën: een melodie van de Lutherse Werkgroep voor Kerkmuziek (nr. 146, blz. 749) en een van Nico Vlaming (nr. 147, blz. 751). De tekst wordt in Dienstboek I aan Wilhelm Löhe (1808-1872) toegeschreven.
In Zingend Geloven 6 (1998, nr. 110) is de tekst te vinden met een melodie van Jan Valkestijn. Deze combinatie van tekst en melodie is overgenomen in Zingt Jubilate (editie 2006, nr. 837) en daarna in het Liedboek.
Inhoud
De Nederlandse tekst is een vrij letterlijke vertaling van de Duitse:
Bleibe bei uns, Herr,
denn es will Abend werden,
und der Tag hat sich geneigt.
Bleibe bei uns und bei deiner ganzen Kirche.
Bleibe bei uns am Abend des Tages,
am Abend des Lebens, am Abend der Welt.
Bleibe bei uns mit deiner Gnade und Güte,
mit deinem heiligen Wort und Sakrament,
mit deinem Trost und Segen.
Bleibe bei uns,
wenn über uns kommt
die Nacht der Trübsal und Angst,
die Nacht des Zweifels und der Anfechtung,
die Nacht des bitteren Todes.
Bleibe bei uns und allen deinen Gläubigen
in Zeit und Ewigkeit.
Amen.
De tekst heeft een duidelijke geleding in vijf strofen die elk beginnen met ‘Blijf bij ons’. De eerste strofe is in het origineel een letterlijke weergave van Lucas 24,29 uit de vertaling van Martin Luther.
In de tweede strofe wordt dat ‘ons’ verbreed tot de gehele kerk. In de volgende regels krijgt het begrip ‘avond’ de betekenis die we vanouds in veel avondliederen tegenkomen: de avond betreft niet alleen het einde van de dag, maar ook het einde van het leven en het einde van de wereld.
De derde strofe bidt om de nabijheid die aanwezig is in ‘woord en sacrament’. Daarin vindt een mens ‘genade en goedheid’, ‘troost en zegen’.
De vierde strofe legt een verbinding met de tweede: een gebed om nabijheid als de nacht ‘beproeving’ en ‘angst’, ‘twijfel en aanvechting’ brengt, ook als het sterven komt.
De slotstrofe is een samenvatting van het gehele gebed.
De Nederlandse vertaling wijkt op twee plaatsen enigszins af ten opzichte van het origineel. In de derde strofe is de volgorde van de tweede en derde zin omgedraaid. In de Duitse tekst worden eerst woord en sacrament genoemd en daarna troost en zegen. Vanuit de lutherse theologie is dat verklaarbaar: troost en zegen worden gevonden in woord en sacrament.
De eerste regel van de slotstrofe in de Duitse tekst zegt: ‘Bleibe bei uns und allen deinen Gläubigen’; de Nederlandse vertaling: ‘Blijf bij ons in leven en in sterven’, en dat is een sterkere verbinding met de voorgaande strofen.
Melodie
Hoewel de melodie helemaal is uitgeschreven, gebruikt Jan Valkestijn feitelijk het model van een gregoriaanse psalmtoon: een ‘tenor’, reciteertonen voor de beide versdelen (b’ en g’), een ‘initium’, een stijgend motief voorafgaand aan de eerste reciteertoon (g’-a’-b’-b’), een ‘mediatio’, afsluiting van de eerste vershelft (a’-g’) en een ‘terminatio’, de afsluiting van de tweede vershelft (e’-g’-a’). Bij lange te reciteren zinnen wordt de eerste vershelft onderbroken met een lagere toon als rustpunt, een ‘flexa’ (a’). We zien in deze melodie de flexa in de tweede strofe bij ‘dag’, in de derde strofe bij ‘goed-heid’ en in de vierde strofe bij ‘angst’.
De melodienotatie bij het begin van elke strofe wijkt in het Liedboek enigszins af van die in Zingend Geloven en Zingt Jubilate. In deze uitgaven worden de woorden ‘Blijf bij ons’ syllabisch gezongen:
In overleg met de componist is dit gewijzigd: met een melisme op ‘Blijf’ wordt het accent niet op het woordje ‘ons’ gelegd:
Liturgische bruikbaarheid
Dit gezongen avondgebed kan een plaats krijgen in vespers of completen als onderdeel van de rubriek ‘Gebeden’. In gesproken vorm is het functioneel in de huisliturgie en in het pastoraat bij stervensbegeleiding.
Auteur: Pieter Endedijk
Media
Uitvoerenden: Kathedraalkoor Brugge o.l.v. Ignace Thevelein; Jos Bielen, orgel (In deze opname wijkt de tekstplaatsing iets af t.o.v. het Liedboek in de regels die beginnen met 'Blijf bij ons...'; men hoort 'Blijf bij óns', in het Liedboek is het 'Blijf bíj ons'.)