Zoek een lied

{{ filtered.length }} van {{ totalItems}} liederen getoond

Geen liederen of gedichten gevonden

239 - O Christus die de zonne zijt


Christe qui lux es et dies Christe, der du bist Tag und Licht

6e eeuw
Jan Wit Jan Willem Schulte Nordholt
voormiddeleeuws?/Datheens Psalmen 1640
Christe die du bist dach end licht

Tekst

‘O Christus die de zonne zijt’ is in zijn oorspronkelijke versie een van de oudste vroegchristelijke hymnen. Caesarius van Arles (470-542) citeert hem al rond het jaar 500 in zijn Regel voor geestelijke maagden. 'Christe, qui lux es et dies’ is gedurende de hele middeleeuwen populair gebleven, en vertaald in vele volkstalen, ook in het Middel-nederlands: ‘Christe, du bist licht ende dach’. Al vanaf het begin van de Reformatie werd het opgenomen in  psalmboeken. Het komt voor het eerst voor in het psalmboek van Petrus Dathenus uit 1572, zonder muzieknotatie of wijsaanduiding. Het jaartal 1640 bij Liedboek 239 betreft de melodieversie, die uit Datheens uitgave van dat jaar afkomstig is. 

Deze mooie hymne is lange tijd toegeschreven aan Ambrosius van Milaan (±339-397), omdat zijn ritmische constructie typisch ambrosiaans is. In feite is de tekst van later, waarschijnlijk uit de zesde eeuw. Deze is onzeker en aan verandering onderhevig geweest. Waarschijnlijk werd pas in onze tijd door de liturgisten van de benedictijnerabdij van Solesmes onder andere de oorspronkelijke aanhef veranderd in ‘Christe, qui, splendor et dies’. In de inleiding op het Liber Hymnarius (1983, o.a. blz. 9) vermelden zij in opdracht van de Romeinse Congregatie voor de Sacramenten en de Eredienst tekst en melodie van sommige hymnen ‘verbeterd’ te hebben. Volgens Lentini lag er in dit geval een literair probleem aan ten grondslag: de vele monosyllaben van ‘Christe qui lux es et dies’ zouden vooral bij zang de uitspraak te zeer bemoeilijken (Lentini 1984, blz. 8). Werd daarom de hymne niet opgenomen in een vroegere editie (1934) van het Antiphonale Monasticum? In de huidige editie van dit Antiphonale (2006, blz. 228) telt ‘Christe, qui, splendor et dies’ slechts vijf strofen, de eerste drie en de laatste van ons nummer 239, afgesloten met een meer traditionele doxologische strofe. De zeven strofen van 239 komen globaal overeen met die van Datheen. 

De vertaling is van de hand van Jan Wit (1914-1980) en Jan Willem Schulte Nordholt (1920-1995).

In het Compendium bij het Liedboek voor de kerken (1973) verklaart Schulte Nordholt deze gemaakt te hebben zowel naar de oude Nederlandse versie als naar een Duitse vertaling daarvan uit de vijftiende eeuw, die hij zegt aangetroffen te hebben in het vroegere Evangelisches Kirchengesangbuch (nr. 353). In het huidige Evangelisches Gesangbuch (1993) komt ‘Christe, qui lux es et dies’ niet voor. Het werd daarin vervangen (nr. 469) door een bewerking van de hand van Erasmus Alber (rond 1536): ‘Christe, du bist der helle Tag’. Alber inspireerde zich sterk op ‘Christe, qui lux es et dies’, maar schreef niettemin een gezang van geheel andere strekking.

Schulte Nordholt vergelijkt ons onderhavige gezang met Ambrosius’ ‘God die het al geschapen heeft’ (‘Deus creator omnium’, Liedboek voor de kerken, gezang 382): ‘Ook hier gaat het om de bescherming in de slaap, om het innerlijk licht. Maar boeiend is dat in strofe 5 een wending begint naar een breder besef, het gaat om de ‘kerstenheid’ in haar geheel die in de duisternis en vervolging vraagt om de troost van God, om zijn licht’ (Compendium, k. 856).


Melodie

De melodie, waarvan in de loop der tijden diverse versies zijn ontstaan, is gregoriaans. Het is een melodisch model. Dit betekent dat er meer hymnes met ambrosiaans-jambisch ritme in het kerkelijk Latijnse officie op (kunnen) worden gezongen, zoals met name ‘Te lucis ante terminum’, een andere avondhymne voor de completen, waarvoor ‘Christe, qui lux es et dies’ wordt voorgesteld ter afwisseling (Liber Hymnarius, blz. 51). Ziehier de melodische versie van het Antiphonale Monasticum (1934, pag. 337):              

Koos de redactie van het Liedboek voor de kerken (gezang 383) voor ‘Verona 11e eeuw’, voor Liedboek gaf men de voorkeur aan de versie van Datheens CL Psalmen 1640. In een editie van Datheens psalmen (Zierikzee 1871) staat bij ‘Het Avont Gebedt – Christe qui Lux es en (sic) Dies’ vermeld: Stem: Psalm 100. Daarmee wordt niet gesuggereerd dat Psalm 100 geïnspireerd is op de melodie van ‘Christe qui lux es et dies’, maar dat dit lied ook op de melodie van psalm 100 gezongen kan worden. In sommige vroegere edities van de CL Psalmen is de noot f’ van de eerste, tweede en vierde regel verhoogd tot fis’.


Liturgische bruikbaarheid

‘O Christus die de zonne zijt’ is een avondlied. De al geciteerde Caesarius van Arles wilde het als officiehymne voor de completen het hele jaar door gezongen hebben, de paastijd uitgezonderd, wanneer ‘Christe precamur annue’ diende te worden gekozen. Hoewel niet overal eenzelfde praktijk is ontstaan, werd op den duur ‘Te lucis ante terminum’ de vaste hymne voor dit afsluitend moment van de dag, en alleen in de vastentijd vervangen door ‘Christe qui lux es et dies’. Momenteel kan het ‘verbeterde’ (zie boven) officiële 'Christe qui splendor et dies’ het hele jaar door ad libitum in plaats van ‘Te lucis ante terminum’ worden gezongen. Deze twee gezangen delen in het gregoriaanse repertoire intussen het zalige lot van andere dikwijls gezongen hymnen: het Liber Hymnarius biedt voor ‘Christe qui splendor et dies' liefst acht verschillende melodieën, waarvoor niet willekeurig kan worden gekozen, maar in samenhang met de sterke tijden van het liturgisch jaar. Doordat aldus een bepaalde melodie gebonden wordt aan een bepaalde periode van het liturgisch jaar wordt deze melodie een muzikale articulatie daarvan  en krijgt die periode aldus een eigen muzikale sound (Liber Hymnarius, inhoudsopgave, blz. 609, 610).

Auteur: Anton Vernooij

Bronnen

Eenige gezangen… Vierstemmig bewerkt. Haarlem 1934.
Liber Hymnarius. Solesmes 1983.
Antiphonale monasticum II. Solesmes 2006.
A. Lentini, Te decet hymnus. L’innario della Liturgia Horarum. Vaticaanstad 1984.
http://chantblog.blogspot.nl/2013/10/the-hymns-at-lesser-hours-compline-ii.html (geraadpleegd 25-08-2015).