Ontferm u over de aarde | |||
| Het ordinarium in het Liedboek | |||
Tekst
Liedboek 300c is een Kyrie-litanie. Het Kyrie is een onderdeel van het ordinarium, de vaste gezangen van de liturgie. Zie voor meer achtergrondinformatie het overzichtsartikel Het ordinarium in het Liedboek.
Ontstaan en verspreiding
De uitgewerkte kyrielitanie ‘Ontferm u over de aarde’ verscheen voor het eerst in 1993 in de Werkcahiers voor vieringen met kinderen (Gooi en Sticht, 1993 nr. 1) en is onderdeel van een uitgebreide ordinariumzetting, in de loop van dat jaar gecomponeerd, die later als Alle geluk in zijn geheel werd uitgegeven (Baarn 1995). Het ordinarium werd speciaal met het oog op vieringen met kinderen geschreven. Kenmerkend voor het hele werk is het aanwenden van de klassieke woorden Kyrie, Gloria en Credo en de vervolgens heel eigentijdse invulling daarvan, typisch voor de werkwijze van dichter Harrie Wouters.
Vorm en inhoud
Het lied is een litanie, bestaande uit drie gelijkvormige beden plus een slotbede.
De eerste drie delen bestaan uit aanroepingen die steeds door een solist of kinderkoor worden gezongen en waarop allen telkens antwoorden met ‘Kyrie eleison’, wat, volgens de aanwijzingen van de auteurs (in Alle geluk), eventueel ook vertaald kan worden met ‘God ontferm u over ons’. Het ‘Kyrie eleison’ wordt in de tekst zelf ook al vertaald – of beter: geïnterpreteerd – als ‘laat uw hart spreken’. Opvallend is dat de klassieke tweede bede ‘Christe eleison’ niet wordt gebruikt.
De eerste drie delen van de litanie kennen steeds drie regels waarin door middel van het woord ‘over’ allerlei dingen aan Gods ontferming worden toevertrouwd. In de eerste intentie gaat het om ‘de aarde’, gespecificeerd in de dieren, de planten en ‘de zee, het land en de lucht’. De tweede intentie betreft ‘de mensen’, ook weer nader geduid als hun liefde, hun zorgen en het ‘verdriet van groot en klein’. In de derde intentie wordt om Gods ontferming gevraagd over ‘de wereld’, verder uitgewerkt als de volken, hun wensen en ‘een kind dat zoekt en niet vindt’. Er wordt geen nadere invulling aan de intenties gegeven dan alleen de hartenkreet ‘laat uw hart spreken, / Kyrie eleison’. Onwillekeurig richt zo’n bede zich ook – meer dan het klassieke ‘Kyrie eleison’ – tot de bidder zelf: het genoemde zal ook ons niet onverschillig laten.
Als de driedelige litanie is beëindigd, volgen nog drie losse slotbeden: ‘Laat uw woord horen’, ‘Wil ons vergeven’ en ‘Blijf hier aanwezig’. Het is niet moeilijk voor te stellen dat deze beden ieder voor zich terugverwijzen naar de drie eerdere intenties waarin steeds Gods ontferming werd afgesmeekt: achtereenvolgens de schepping (toch steeds tot stand gekomen door het spreken van God), de mensen en hun verdriet (‘Wil ons vergeven’), en de woelige wereld waarin kinderen vaak maar moeilijk hun bestemming vinden (‘Blijf hier aanwezig’), maar de drie slotbeden gelden wellicht evengoed de drie onderdelen als geheel. Deze beden worden ook telkens weer bekrachtigd met de woorden ‘Kyrie eleison’.
Melodie
Willem Blonk schreef een uitgebreide toonzetting die in ieder geval om een meerstemmig kinder- of vrouwenkoor vraagt. Desgewenst kunnen kinder- en vrouwenkoor worden gecombineerd zodat de vrouwenstemmen de kinderstemmen ondersteunen, of het kinderkoor kan alleen de hoogste (sopraan)partij zingen, de vrouwen van het gemengd koor dan de mezzo en de alt, of welke andere combinatie ook maar denkbaar is. De eerste regel van iedere strofe ‘Ontferm u over…’ is steeds voor een solist (kinderstem) gedacht. Vanaf de derde intentie (‘Ontferm u over de wereld…’) kunnen mannenstemmen als een mantra het tweestemmig gezette ‘Kyrie eleison’ herhalen (tenor en baspartij), maar ook dit kan eventueel door kinder- of vrouwenstemmen worden gedaan. Die klinken dan uiteraard wel een octaaf hoger.
De laatste ‘kyrie eleison’-regel wordt enkele malen herhaald en dat kan in canon: de tweede helft van de gemeente zet dan een maat later in. Helaas is deze mogelijkheid niet in het Liedboek aangegeven. De componist denkt aan ‘circa tien keer’, steeds zachter gezongen, ‘zodat de muziek langzaam wegsterft’. Het Liedboek laat dat aantal open en suggereert: ‘enkele keren’.
De melodie staat in fis-klein en in 6/8 maat. De door allen te zingen refreinregel start op de dominant (‘roeptoon’) cis”, die driemaal wordt herhaald op de drie lettergrepen van het woord ‘kyrie’ en daalt dan af naar de grondtoon fis’. De strofes die door het koor worden gezongen kennen een dynamische opbouw door de herhaalde stapeling van stemmen. Een antimetrische figuur (3/4 tegen 6/8) geeft extra kracht aan de tekst ‘laat uw hart spreken’, waarop steeds het ‘kyrie eleison’ volgt.
Een in kalme, in gepunteerde kwartnoten voortschrijdende orgelpartij – die ook op piano kan worden gespeeld – stuwt de zangstemmen voort. De wat ‘verheven’ zetting (de componist dacht, zeker bij het meerstemmig kinderkoor, aan de stijl van Hendrik Andriessen), die een lange adem nodig heeft, is in zijn geheel opgenomen in de koorbundel bij het Liedboek.
Liturgische bruikbaarheid
Dit liturgische gezang vindt uiteraard zijn natuurlijke plaats in het ordinarium van de zondagsviering, maar het kan ook als een litanie fungeren in andere gebedsvieringen, bijvoorbeeld het getijdengebed. Het is wel raadzaam zich te vergewissen van de beschikbare muzikale mogelijkheden: liefst dus een kinderkoor met een gemengd koor en een pianist of organist!
Auteur: Cees-Willem van Vliet