Tekst
Ontstaan en verspreiding
Een lied van zes coupletten, waarvan de eerste vier in Zingend Geloven 5 (1995, nr. 36) zijn verschenen. De coupletten 5 en 6 verschenen voor het eerst in het tijdschrift Continuo (september 1998, blz. 340-341). Ook in Tussentijds (2005, nr. 128) is de versie met zes strofen opgenomen.
De rijmvorm is a-B-c-c-B-a. Opmerkelijk is dat vijf van de zes coupletten uit één zin bestaan. Door alliteratie en heldere klinkers (aa, oo, ee), binnenrijm (strofe 1: stromen en onderkomen) ontstaat er een krachtige tekst die klinkt als een klok.
Inhoud
Uit de toelichting in Zingend Geloven blijkt dat de dichter het rooms-katholieke lezingenrooster van het jaar A in de advent volgt. Dit rooster komt nagenoeg overeen met het Gemeenschappelijk Leesrooster voor deze periode. In de eerste vier coupletten, geschreven voor de vier zondagen van de advent, klinken vooral de Jesajaperikopen mee. Vanaf couplet 4 horen we ook duidelijk de evangelielezingen. Couplet 5 en 6 zijn voor de kerstnacht en de kerstmorgen.
De inzet van de eerste vier coupletten is plechtig, een proclamatie van de gebeurtenissen die ons te wachten staan als de tijd vervuld is: ‘Het zal geschieden in de laatste dagen’. Deze uitdrukking verwijst in het Oude Testament naar de Dag des Heren, de oordeelsdag waarop God gericht houdt over de vijanden van Israël. Dat zijn op de eerste plaats de vijandige volken, maar volgens de profeten – de critici van het volk Israël zelf – ook de afvalligen en zondaars binnen het volk. ‘De laatste dag’ is ook de dag van de wederkomst van Christus, die het oordeel zal uitspreken over goeden en slechten. ‘De laatste dagen’ ten slotte zijn ook de dagen net voor de geboorte, voor de verlossing, voor de vervulling.
Couplet 1
In deze volheid van de tijd vindt een zogenaamde epifanie plaats, een godsverschijning, met alle elementen die daarbij horen: macht en majesteit en vooral licht. Licht dat steeds opnieuw met God wordt geassocieerd, vanaf het eerste hoofdstuk (‘er zij licht’; Genesis 1,3) tot in het laatste hoofdstuk van de Bijbel (‘en God zelf zal het licht zijn’; Openbaring 22,5). In zíjn licht breekt de dag aan dat alle duisternissen weg doet stromen. Onze braspartijen en losbandigheid (Romeinen 13,13) lopen leeg als ballonnen waaruit de lucht ontsnapt. De tempel van Jeruzalem blijkt Gods welbehagen te herbergen, een duidelijk oriëntatiepunt voor alle volkeren (Jesaja 2,1-5). Door over ónze duisternissen te zingen voegen wij ons onder de volkeren die optrekken naar de berg van de Heer.
Couplet 2
In het tweede couplet wordt verhaald over de Gezalfde die vrede zal stichten, nee, er staat ‘de vrede sticht’. Het is niet de vrede als afwezigheid van oorlog, maar de vrede als voltooiing van hemel en aarde. ‘Gezalfde’ is in het Grieks Christos (chrisma = olie)’, in het Hebreeuws ‘Messias’. Het is de titel van de koning die door de Joden wordt verwacht om Gods heerschappij van vrede en gerechtigheid te vestigen. Hij breekt alle boosheid; het woord ‘breken’ roept ‘de stok van de drijver’ (Jesaja 9,3) op. In Jesaja 11 wordt die droom prachtig geschilderd: wolf en lam, panter en geitje leven in vrede samen. Ook de uitdrukking ‘de Geest des Heren’ wordt daar uiteengelegd met woorden die later in de traditie ‘de zeven gaven van de Geest’ zijn gaan heten. Het leed dat deze Gezalfde zal dragen, staat niet in dit fragment uit Jesaja, maar wordt uitgewerkt in de vier liederen van de dienaar van de Heer (42,1-7; 49,1-7; 50,4-11; 52,13-53,12).
Couplet 3
In het derde couplet opnieuw een verwijzing naar Jesaja (hoofdstuk 35). De woestijn zal bloeien en zich verheugen, want ze is geen ondoordringbaar oord van de dood, maar een vruchtbare plaats; er is een gebaande (heilige) weg. De woestijn blijkt zelfs te verkondigen. Misschien kunnen we hier de woestijn opvatten als een mens die met de woestijn wordt geassocieerd, Johannes, grensganger aan de rand van de bewoonbare wereld. De mens die met zijn boodschap de weg baant voor Jezus en mensen oproept vruchten van bekering te dragen (Matteüs 3,8).
Couplet 4
Het vierde couplet verwijst naar het ongevraagde teken voor Achaz (Jesaja 7,10-14). In de traditie van de kerk hebben we het teken dat de jonge vrouw ontvangen zal en een zoon zal baren, vaak betrokken op Maria en haar kind Jezus. We kunnen het ook anders verstaan: met iedere geboorte van een kind is God opnieuw met ons. In iedere situatie, zo lijkt het vierde couplet te belijden, of je nu diep in de put zit of hoogverheven bent, kun je in het leven van een nieuwe mens een teken van Gods nabijheid zien, Immanuël (Matteüs 1,18-24). Dat verborgen teken wordt in deze laatste dagen voldragen.
Couplet 5
Het vijfde couplet klinkt in de kerstnacht. Het begint opnieuw met een plechtige tijdsaanduiding: ‘de nacht der nachten’ (nb de duisternis klinkt door in de korte ‘a’). Twee betekenissen: de meest bijzondere nacht, de meest feestelijke nacht, of de donkerste nacht, de meest vreselijke nacht. Het kind dat in deze nacht geboren werd, is Gods antwoord op onze lijdenskreet. Opvallend is dat hier voor het eerst de verleden tijd wordt gebruikt (‘het geschiedde’, ‘ ter wereld werd gebracht’): de heilshistorie als drager van ‘Gods antwoord uit den hoge’. Een licht (zie ook couplet 2) dat alle volkeren verlicht en het duister verjaagt. ‘De nacht’ verwijst hier zowel naar de lezing uit Jesaja 9, 1-3. 5-6 als naar Lucas 2, 1-14
Couplet 6
Het zesde couplet verwijst naar de proloog van Johannes (1,1-18), gelezen op kerstmorgen. Opvallend is dat ‘het woord’ mensen zicht geeft op het ‘koninkrijk’, een begrip dat in de proloog van Johannes geen rol speelt, maar in het leven van Jezus des te meer. In Jezus, Gods woord voor ons, horen wij, proeven we, zien we het komende rijk. Dit woord, zo besluit het lied op een haast liturgische wijze, is bij ons als we samenkomen, de Schrift openen en de maaltijd van de Heer vieren, ‘onafgebroken’. Dit laatste woord heeft twee betekenissen: permanent, maar ook: het woord heeft zijn tent onder ons opgeslagen en is niet afgebroken, niet gesloopt.
Liturgisch gebruik
Duidelijk is dat dit lied geschreven is voor de liturgie van de advent en de kerst van het jaar A. Het is aan te bevelen het lied te zingen bij de lezingen. Zonder de schriftteksten verliest het lied zijn veelzeggendheid. Opvallend is dat de naam van Jezus niet valt en dat de jonge vrouw, de maagd, Maria als beeld van Israël, van de kerk of van ontvankelijkheid, ook niet in de tekst voorkomt, maar voor geregelde kerkgangers zeker meeklinkt.
Auteur: Andries Govaart
Melodie
Op het eerste gezicht lijkt dit een moeilijke melodie. De vele incidentele verhogingen en verlagingen in combinatie met veel achtste noten wekken de schijn dat hier veel van de zanger wordt gevraagd. Het is dan zeker de moeite waard eerst eens naar dit lied te luisteren. Dan blijkt dat de melodie toch gemakkelijker in het gehoor ligt dan op het eerste gezicht wordt vermoed. Een tempo giusto (het gepaste tempo, niet te hoog!) en de obligate begeleiding van de componist zijn daarbij noodzakelijk. De opname op deze website voldoet aan die voorwaarden.
Het lijkt alsof de componist een twaalftoonsmelodie heeft geschreven. De twaalftoonstechniek of dodecafonie is een compositietechniek, in 1923 door Arnold Schönberg (1874-1951) ontwikkeld, waarbij niet van tonale functies wordt uitgegaan, zoals tonica en dominant, maar waarin alle twaalf halve tonen binnen een octaaf gelijkwaardig zijn en in de thematiek worden gebruikt. In onderstaand notenvoorbeeld is aangegeven waar elke halve toonsafstand voor het eerst voorkomt:
De componist gaf als toelichting: ‘De ‘knipoog’ naar dodecafonie doet vermoeden dat de melodie op een berekende, meetkundige manier tot stand is gekomen. Toch ontstond het aus einem Guss. Later bleek dat er twaalftoonstechniek in terug was te vinden. Waarschijnlijk heeft intensieve orgelstudie en -improvisatie van twaalftoonsmuziek toentertijd hiertoe aanleiding gegeven’ (e-mail aan de compendiumredactie 25 april 2015).
Strikt genomen is het geen dodecafonische melodie, want volgens die theorie mag elk van de twaalf tonen binnen het octaaf in een thema slechts eenmaal voorkomen. Ook de obligate begeleiding (door de componist eveneens benadrukt in zijn bericht aan de redactie) is duidelijk op harmonische functies gebaseerd. De zetting van de componist is opgenomen in de kooruitgave en de begeleidingsuitgave bij het Liedboek.
Analyse van de melodie maakt duidelijk dat de eerste drie regels aan elkaar gelijk zijn, waarbij regel 2 wel een grote secunde hoger staat dan regel 1 en 3. Het begin van regel 4 is gelijk aan dat van regel 2, maar de slotwending is stijgend in plaats van dalend: b’-cis”-d’-d’ (regel 4) in plaats van b’-g’-fis’ (regel 2). Elke regel begint met een karakteristiek stijgend kwintinterval: d’-a’ in regel 1 en 3, e’-b’ in regel 2 en 4. Dit interval speelt ook in het verdere verloop van de melodie een belangrijke rol.
De golvende melodiecurve komt in de vijfde regel tot een hoogtepunt: hier wordt de hoogste toon bereikt (es”) die daarna ook niet meer voorkomt. De spanning in de melodie wordt verder vergroot door de zigzaglijn met de sprongen met de kwint- en kwartintervallen es”-as’-d”-g’-c”. De sprong as’-d’ is een overmatige kwart, een zogenaamde tritonus. Met de onderliggende harmonieën zijn deze sprongen goed te zingen. Beeldt de componist in deze regel de woorden ‘huis hoog op de berg’ uit? Als dit zo bedoeld is, dan is het opvallend dat ook de corresponderende regels van de overige strofen goed op deze notenreeks passen. Het aantal lettergrepen per regel (11-10-11-11-12-11) komt niet overeen met het symmetrisch rijmschema (a-B-c-c-B-a). Daardoor krijgt in de tekst de vijfde regel alle nadruk omdat deze meer lettergrepen dan de overige regels bevat; dit accent wordt door de melodie onderstreept.
De slotregel is weer gebaseerd op de eerste regel, nu een hele toon lager om aan het eind in de hoofdtoonsoort g-klein af te sluiten.
Om de melodie en de bijbehorende harmonieën (zeker bij meerstemmige zang!) volledig tot hun recht te laten komen is een tempo van MM = ±66 voor de kwartnoot aan te bevelen.
Auteur: Pieter Endedijk
Media
Uitvoerenden: Capella Augustini o.l.v. Rutger Mauritz; Geerten Liefting, orgel (strofen 1, 2, 3, 4) (bron: KRO-NCRV)