Hark the herald angels sing | |||
| Carols | |||
| Tune: MENDELSSOHN | |||
Tekst
Ontstaan en verspreiding
Dit loflied, naar aanleiding van de engelenzang in de kerstnacht, is een-bewerking-van-een-vertaling-van-een-bewerking van het lied ‘Hark how all the welkin rings’ van Charles Wesley (1707-1788). Het oorspronkelijke lied (1739) bestaat uit tien strofen van vier regels. In 1753 werd het door George Whitefield (1714-1770) gewijzigd uitgegeven. Whitefield voegde de eerste zes strofen samen tot drie strofen van acht regels en voorzag het lied van een refrein (de regels 9 en 10). De strofen 7 tot en met 10 liet hij weg. Zie verder bij de melodietoelichting. In de ‘Hervormde bundel 1938’ verscheen van deze bewerking een vrij letterlijke vertaling van de hand van de ‘Commissie tot Samenstelling van dezen bundel’ (gezang 25). Omdat dit lied alom geliefd werd, wilde Barnard er in zijn bewerking niet al te sterk van afwijken.Hieronder de beide tekstversies, in de bewerking van Barnard zijn afwijkingen ten opzichte van 1938 gecursiveerd.
|
tekst ‘Hervormde bundel 1938’ 1 Hoor, de eng’len zingen d’ eer 2 Hij, die heerscht op ’s hemels troon, 3 Heil den Vorst der eeuwigheid, |
tekst bewerking Willem Barnard 1 Hoor, de engelen zingen de eer 2 Hij, die heerst op ’s hemels troon, 3 Lof aan U die eeuwig leeft |
Het lied werd in de tekstbewerking van Willem Barnard opgenomen in het Liedboek voor de kerken (1973) als gezang 135, maar daarvoor had het al een plaats gekregen in Honderdnegentien gezangen van de Gereformeerde Kerken in Nederland (1964, gezang 16) en het Gezangboek van de Evangelische Broedergemeente in Nederland (1968, nr. 107). Na 1973 kreeg het lied onder andere ook een plaats in het Oud-Katholiek Gezangboek (1990, nr. 580), Gezangen voor Liturgie (editie 1996, nr. 617); Op toonhoogte (editie 2005, nr. 68; editie 2015, nr. 82), Liedboek (2013), Hemelhoog (2015, nr. 138), Weerklank (2016, gezang 124) en In wind en vuur (2023, nr. 235).
Inhoud
Barnard was zeer te spreken over de ‘Bijbeltaal’ waarin Charles Wesley schreef. ‘Ondanks het niet te vermijden retorische karakter van zijn ‘gebruikspoëzie’ valt toch telkens op hoe die retorische stijl is bezield en hoeveel toespelingen op Schriftplaatsen zijn in echte Bijbeltaal geschreven verzen bevatten. Toespelingen, die juist door die bewust gehanteerde Bijbeltaal herkenbaar worden’ (Compendium, k. 371).
Bijna alle ‘toespelingen op Schriftplaatsen’ uit Wesley’s origineel vinden we dan ook in de versie van Barnard terug. Met één uitzondering: Wesley’s strofe 5 (de eerste helft van Barnards strofe 3) luidt ‘… Hail the Sun of Righteousness! / Light and life to all He brings / Risen with healing in His wings’. Het is een uitwerking van Maleachi 3,20: ‘Maar voor jullie die ontzag voor mijn naam hebben zal de zon van de gerechtigheid, die genezing in haar vleugels draagt, stralend opgaan.’ Barnard verplaatst ‘Zonne der gerechtigheid’ naar de tweede strofe en laat de genezing brengende vleugelen weg. Daarmee komt bij de derde strofe de mogelijkheid vrij voor een nieuwe doxologie, met de voor hem karakteristieke regels: ‘Gij die ons geworden zijt / taal en teken in de tijd’.
Hiermee grijpt hij terug op het ‘woord’ (Johannes 1,1) en het ‘teken’ van de maagd (Jesaja 7,14) uit de tweede strofe. Tegelijkertijd openen deze twee regels een wereld aan associaties met ‘woorden’ en gelijkenissen die Jezus zal spreken en ‘tekenen’ van het koninkrijk die Hij ons zal laten zien.
Liefst had Willem Barnard alle veertig oorspronkelijke regels van Wesley’s lied als uitgangspunt genomen (Compendium, k. 373), maar zo’n restauratie kreeg hij er bij de redactie van het Liedboek voor de kerken niet door. Ook in Engeland is men nooit meer afgestapt van de bewerkte en ingekorte tekst (zie melodietoelichting).
Barnard beperkt zich tot een enkele wijziging van het bekend geworden lied uit de bundel 1938 (zie de tekstsynopsis hierboven). Zo verdwijnt het ‘Heil den Vorst der eeuwigheid’ uit de derde strofe voor ‘Lof aan U die eeuwig leeft’. En de formulering ‘U, der menschen een, o Heer, / U, Immanuel, zij eer’, in het Engels ‘Pleased as man with man to dwell / Jesus, our Emmanuel’, is hier ‘tussen alle mensen in / in het menselijk gezin’.
Barnard beschrijft zijn collega Charles Wesley als ‘één van die zeldzame mensen, bij wie het dichterschap een gemakkelijk vloeiende bron bleef, zijn leven lang, een bron waarvan de stroom wel werd gekanaliseerd en gedisciplineerd (…) door zijn voorgangerschap, maar zonder stremmende gevolgen vandien’ (Compendium, k. 370). Charles was samen met zijn broer John de ongewilde stichter van de methodistenkerk. Hun ‘methode’ van ‘geregeld bijbellezen, vasten, communiceren en evenzeer geregeld pastoraal werk doen’ (Compendium, k. 370) sloeg zodanig aan bij het volk, dat de broers al snel de toegang tot de anglicaanse kansels werd ontzegd. Hun piëtisme en sociale gezindheid heeft mede ‘de romantiek voorbereid, die in de Engelse letteren zulk een verbijsterende bloei zou teweegbrengen’ (Compendium, k. 371).
Behalve door het Bijbelse karakter van Wesley’s beeldtaal zal Barnard ook geboeid zijn geweest door de ruimtelijkheid en dynamiek die zijn liederen kenmerken. Zelf weet hij daar immers ook wel raad mee.
De hele hemel luidt, ‘all the Welkin rings’, schreef Wesley; in het zwerk klingelt en beiert het en we onderscheiden de engelenzang: ‘Glory to the newborn king’. De dichtersstem spoort alle volken op psalmistische wijze aan zich te voegen in deze muziek, die immers kosmische proporties heeft naar vorm en inhoud: God wordt als mens geboren – het wonder van de incarnatie. Laat-in-de-tijd zien we Hem tevoorschijn komen uit een menselijke baarmoeder, zegt het Engels met zoveel woorden. Wesley laat vervolgens de wereldwijd verlangde Christus ook nog eens in het menselijk hart geboren worden, piëtist en mysticus die hij is. Kosmos en ziel liggen minder ver uiteen dan je zou denken. Het incarnatielied krijgt er een laag bij, de aanroepingen van God worden frequenter en inniger. Maar die strofen haalden ook de officiële Engelse versie niet.
En Barnard was mogelijk murw of mat door de opgelegde beperkingen, want hij doet deze keer weinig moeite om de Nederlandse vertaling nog wat ‘kosmischer’ of dynamischer te maken. Of om de directe rede van het tussen hemel en aarde gezongen loflied terug te brengen. Zijn idioom is terug te vinden in de slotstrofe: ‘taal en teken in de tijd’ en ‘redding uit het graf’. Dat laatste is Barnards vertaling van ‘Born that man no more may die’, raakt aan ‘Ruin’d nature now restore’ en is een centraal motief in Barnards liedpoëzie.
Deze tekst is tot stand gekomen op basis van bijdragen van Heleen Weimar en Gerda van de Haar aan In wind en vuur: alle liederen (toegelicht) van Willem Barnard | Guillaume van der Graft (Skandalon, Middelburg 2023, deel III, 847-848).
Melodie
Charles Wesley (1707-1788) publiceerde zijn ‘Hymn for Christmas-Day’ in Hymns and Sacred Poems (Londen 1739). Het is in deze bundel een van de vijf liederen voor de grote kerkelijke feesten, alle met hetzelfde metrum: strofen van vier regels met elk zeven lettergrepen.
Hieronder de eerste twee strofen van de in totaal tien strofen in de uitgave van 1743:
Vergelijking tussen de oorspronkelijke tekst van Wesley en de eerste strofe van de hedendaagse Engelse tekst maakt duidelijk dat er veel wijzigingen zijn toegepast:
Hark! the herald angels sing
glory to the new-born King,
peace on earth and mercy mild,
God and sinners reconciled.
Joyful, all ye nations rise,
join the triumph of the skies;
with the angelic host proclaim,
‘Christ is born in Bethlehem.’
Hark, the herald angels sing
glory to the new-born King.
Wijzigingen in de tekst werden al spoedig aangebracht na verschijning van Hymns and Sacred Poems. In de eerste editie van Hymns Ancient & Modern (1861) verscheen de aangepaste tekstversie van George Whitefield (1714-1770), zoals gepubliceerd in zijn Collection of Hymns for Social Worship (1753). We zien dat er nog steeds sprake is van vierregelige strofen:
De ons bekende tekstversie is algemeen bekend sinds William H. Cummings (1831-1915) deze koppelde aan een compositie van Felix Mendelssohn Bartholdy (1809-1847), Festgesang zum Gutenbergfest, op. 68. Het gaat om een werk voor mannenkoor en koperblazers, in 1840 geschreven voor de opening van het vierde eeuwfeest van de uitvinding van de boekdrukkunst door Johannes Gutenberg (±1397-1468). Aangezien het feest op de markt in Leipzig werd gevierd, is de bezetting verklaarbaar.
William Cummings, die een grote bewondering had voor Mendelssohn, veranderde weinig aan de muziek. Wel moest de tekst aangepast worden tot strofen van tien regels. Daarvoor combineerde Cummings twee strofen van vier regels en voegde een refrein van twee regels toe: ‘Hark, the herald angels sing / glory to the new-born King’. De eerste zes strofen van Wesley zijn in de drie strofen bij Cummings te herkennen.
De grootste aanpassing in de melodie is in de vijfde en zesde regel, waar bij de woorden in de originele compositie ‘Gutenberg, der deutsche Mann’ de zangmelodie wordt opgevuld wat bij Mendelssohn door de eerste trompet en de eerste hoorn wordt gespeeld (maat 44-47).
Cummings is mogelijk niet van Mendelsohns uitspraak op de hoogte geweest dat deze muziek nooit voor kerkelijke doeleinden gebruikt mocht worden!
‘Hark! the herald angels sing’ met de muziek van Mendelssohn kreeg voor het eerst een plaats in de editie van 1861 van Hymns Ancient & Modern en is sindsdien een van de meest populaire kerstliederen.
De structuur van de majeur-melodie is eenvoudig: A-B-A-B’-C-C-D-E / D-E’.
Dit geliefde en beroemde lied bleek op den duur een sjibbolet te zijn in de splijtzwam tussen twee beroemde Engelse hymnals.
De eerste editie Hymns Ancient & Modern en de daarop volgende uitgave van 1875 waren populair. Miljoenen exemplaren werden verkocht. Restauratieve opvattingen van de samenstellers van een nieuwe editie in 1904 bleken controversieel. In deze uitgave nam men de originele tekst van Wesley op. Dat werd niet gewaardeerd. Mede door meer van dergelijke beslissingen en de opname van veel nieuwe liederen werd deze uitgave geen succes en verloor Hymns Ancient & Modern zijn onaantastbare positie in de anglicaanse kerk en zijn geliefdheid bij mensen. The English Hymnal (1906) was aanvankelijk opgezet als een supplement bij Hymns Ancient & Modern. Toen de samenstellers van laatstgenoemde bundel weigerden om teksten en melodieën vrij te geven werd The English Hymnal een geheel zelfstandige uitgave. Hierbij moet ook het werk van de componist Ralph Vaughan Williams (1872-1958) en de priester en liturgiewetenschapper Percy Dearmer (1867-1936) worden genoemd als de belangrijkste krachten achter de verschijning van The English Hymnal. Vaughan Williams vestigde de aandacht op Engelse volksmelodieën en Duitse kerkliederen en was verantwoordelijk voor de muziekredactie; Dearmer bracht nieuwe teksten in en was de grote promotor van de uitgave.
Tot in de tweede helft van de twintigste eeuw bleef de rivaliteit tussen beide bundels en hun aanhangers bestaan.
De redactie van The English Hymnal nam een handige beslissing door de eerste acht strofen van de originele tekst en de meer geliefde versie naast elkaar te plaatsen (nrs. 23 en 24). De oorspronkelijke tekst – zonder de laatste twee strofen – werd genoteerd op de melodie DENT DALE:
De huidige populariteit van het lied is zeker ook te danken aan de koorzetting met descant van David Willcocks (1919-2015), bekend geworden door uitvoeringen door het koor van King’s College Cambridge. De descant van Willcocks is opgenomen in de kooruitgave van het Liedboek. Traditioneel wordt A Festival of Lessons and Carols met dit lied afgesloten.
Auteur: Pieter Endedijk
Bronnen
Hymns and Sacred Poems (Bristol 1743). Klik hier (geraadpleegd 24-03-2021).
Timothy Dudley-Smith, ‘Hark! the herald angels sing’ in The Canterbury Dictionary of Hymnology. Klik hier (geraadpleegd 24-03-2021).
Alan Luff (ed.), Strengthen for Service. 100 years of The English Hymnal 1906-2006. Norwich 2005.
Links
Klik hier om ‘Hark! the herald angels sing’ te beluisteren, de klassieke afsluiting van de ‘Festival of Nine Lessons and Carols’ in King’s College te Cambridge.