| Jan Willem Schulte Nordholt | |
| Eric Jan Joosse |
Tekst
Ontstaan en verspreiding
Dit lied verscheen eerder in de bundel Zingend Geloven 4 in 1991 (nr. 17). Het kreeg daarna een plek in Zingt Jubilate (editie 2006, nr. 379) en het Liedboek.
Inhoud
De synoptische evangeliën vertellen over Jezus’ gebedsstrijd in Getsemane (Matteüs 26,36-46; Marcus 14,32-42 en Lucas 22,39-46). Zijn drie meest vertrouwde leerlingen nam Hij met zich mee, maar zij vielen in slaap. Dat was één van de vele ‘eenzaamheden’ waar Jezus doorheen moest. Wij identificeren ons in dit lied al zingende met de slapende leerlingen. Het steeds herhaalde ‘wij’ omvat ook ons. Daarmee krijgt het lied het karakter van een schuldbekentenis. Deze schuldbekentenis heeft een dankbare ondertoon. Jezus’ eenzaamheid betekent voor ons verlossing. ‘Maar de verlossing van de mensen/ die lijdt Hij heel alleen.’ (strofe 5)
De apostel Paulus spreekt herhaaldelijk over het ‘met Hem lijden’ en ‘met Hem gekruisigd worden’. Over Maria staat geschreven dat een zwaard door haar ziel ging (Lucas 2,35). Dit lied zet een heel ander accent. Jezus’ verlossende lijden voltrekt zich in de eenzaamheid. Zonder ons, voor ons. En hoezeer wij Christus ook navolgen, de diepste kern van zijn lijdensweg blijft onnavolgbaar. Dat is geen gemakzuchtige constatering. Wij blijven ernstig in gebreke; dat is de reden van Jezus’ eenzaamheid.
Strofe 1
Jezus is door grote eenzaamheden ‘aan ons voorbijgegaan’. Die uitdrukking kan negatief klinken: Hij passeert ons. Wij kunnen Hem toch niet bijhouden. Maar met het Pascha in gedachten, waar de engel des Heren de huizen van de Israëlieten voorbijgaat of passeert (Exodus 12,13), is het tegelijk iets heilzaams. Ons leven wordt gespaard, Jezus lijdt onze verlossing. Hij doet dat op een manier die ‘onnavolgbaar’ is. Het ‘voorbijgaan’ roept ook herinneringen op aan Liedboek 607, ‘Gij zijt voorbijgegaan’.
De reden dat Jezus ons passeert, is het feit dat we op een andere golflengte zitten, al gebruiken we onnadenkend wel de juiste woorden. We hebben Jezus wel beleden, maar Hem niet werkelijk verstaan. Het onbegrip van de leerlingen is een regelmatig terugkerend thema in de evangeliën. (Matteüs 16,23; Lucas 9,45; Johannes 12,12 etc.)
Strofe 2
Petrus, Johannes en Jakobus gingen met Jezus mee de tuin van Getsemane in (Matteüs 26,37) maar vielen vervolgens in slaap (26,40.43.45). Wij, gelovigen van nu, doen het niet beter. De woorden zijn er wel, maar de navolging ontbreekt. In strofe 1 ontbrak ons het ‘verstaan’, nu eveneens de navolging.
Strofe 3
‘Het duister van zijn Vader’ krijgt in het lijdensverhaal zichtbare gestalte tijdens de drie uren duisternis (Matteüs 27,45). Jezus roept dan zijn verlatenheid uit met de woorden van Psalm 22 (Matteüs 27,46). Maar de duisternis is er ook al in Getsemane. De Vader verbergt zijn aangezicht en het wordt donker. Zijn drie meest vertrouwde leerlingen slapen en komen Hem niet nader. Het doet denken aan Psalm 88. ‘Mijn beste vrienden hebt U van mij vervreemd, mijn enige metgezel is de duisternis.’ (88,19)
Strofe 4
Liturgisch verwijlen is wat anders dan werkelijk peilen. Het is al heel wat wanneer we onze gedachten concentreren op de lijdensweg van Jezus. Er is immers zoveel dat ons afleidt… Maar zelfs met de beste concentratie blijven onze gedachten oppervlakkig. Wij peilen Jezus’ lijden niet. Onze navolging is verbaal, een kwestie van ‘belijden’ (strofe 1), ‘waken met woorden’ (strofe 2), ‘woorden en lied’ (strofe 4).
Strofe 5
Liturgie: met vrome wensen en gebeden om Jezus heen stuwen, zoals ooit de schare deed (Lucas 8,45). Ook bij de intocht en op de Via Dolorosa was Jezus omringd door mensen. Omstuwd door mensen en toch alleen. Het evangelie vertelt vaak over het onbegrip van de leerlingen en van de menigte. Heeft Jezus in de kerkgangers van nu wel een groep geestverwanten? Op een enkele heilige na moeten we toegeven: ook wij laten Hem alleen. Een spreuk van Blaise Pascal, waar Schulte Nordholt veel mee op had, komt in gedachten: ‘Jezus zal in doodsstrijd zijn tot het einde der wereld; wij moeten in die tijd niet slapen.’
Vorm
Hoe kunnen we het lijden van de Heer bezingen op een manier die ons raakt? Grootse retoriek heeft eerder een tegengesteld effect. Jan Willem Schulte Nordholt kiest voor het tegendeel ervan: niet-gepolijste taal, die soms bijna de spreektaal nadert en soms een beetje hakkelend klinkt. ‘De laatste drie die Hem behoorden, sliepen in Getsemane’. Zo zou een normale zin luiden. Maar we zingen het met een extra ‘die’. ‘De laatste drie…, die sliepen’ (strofe 2). Een ander effect is de woordherhaling. ‘Wij, wij waken wel met woorden’ (strofe 2; merk de alliteratie ook op). ‘Niemand, niemand komt Hem nader’ (strofe 3). En dan is er steeds het sterke contrast tussen wat we wél kunnen en wat we niet kunnen. ‘Wij kunnen wel bij Hem verwijlen / … / maar kunnen niet zijn lijden peilen’ (4). In strofe 1 en 3 gaat Jezus’ lijden voorop, om vervolgens gecontrasteerd te worden met wat ‘wij’ ervan terechtbrengen. Strofe 2 en 4 zijn helemaal gewijd aan onze onmacht tot navolging. In strofe 5 komt tenslotte de omkering. Vooropgaat onze onmacht, maar de slotregels geven het laatste woord aan Jezus’ verlossend lijden. ‘Maar de verlossing van de mensen / die lijdt Hij heel alleen.’
Het lied is geheel in de wij- en hij-vorm geschreven. Wij zingen over Jezus. De aanroep tot Hem blijft achterwege. Daarmee benadrukt het lied de afstand tussen Jezus en ons.
Auteur: Wouter van Voorst
Melodie
Deze toelichting bij de melodie is overgenomen uit ‘Commentaar bij Zingend Geloven 4’ en wordt tijdelijk op deze site geplaatst. Deze tekst wordt vervangen als er een definitieve toelichting beschikbaar is. De toelichting bij de tekst is nieuw geschreven voor deze website.
Met een sobere melodische omvang laat Eric Jan Joosse zijn melodie beginnen, het karakter van de tekst weerspiegelend. Regel 1 speelt zich af in het toongebied van d’ tot g’, een kwart; zo ook regel 2, maar hoger, tussen f’ en bes’. Op de zover hoogste toon klinkt de geaccentueerde noot van een syncope (‘is Hij aan ons voorbij gegaan’). Het echte melodische hoogtepunt ligt in regel 3, waar de melodie ook op z’n heftigst is: het tot nu toe sterk diatonische verloop wordt in regel 3 en 4 meer door sprongetjes afgewisseld. Naast het melodisch hoogtepunt heeft regel 3 ook de grootste ambitus (f’-d” , een sext). De eerste drie regels bezitten een tamelijk flink aantal lettergrepen (9-8-9); regel 4 contrasteert hier met zes lettergrepen sterk mee en trekt zo opvallend de aandacht naar de concluderende laatste tekstregels:
... maar niet zijn stem verstaan (strofe 1)
... maar gaan niet met hem mee (strofe 2)
... die lijdt Hij heel alleen (strofe 5).
Muzikaal krijgen deze slotregels gestalte door de terugkeer van de syncope uit de (rijmende) tweede regel – nu niet meer ergens in het midden van de regel, maar onmiddellijk aan het begin. Het ritme is verder eenvoudig; de regels 1 en 3 beginnen met één en besluiten met twee halve noten, de regelparen worden met een hele noot afgesloten. Naast de al genoemde syncope zijn er alleen nog kwartnoten. Opmerkelijk is het ontbreken van rust of komma tussen respectievelijk regel 1 en 2 en tussen 3 en 4: het is blijkbaar Joosses bedoeling dat de spanningsboog in de tekst niet onderbroken wordt.
Even simpel is de harmonie in de noot-tegen-noot koorzetting (zie kooruitgave bij het Liedboek), bijna demonstratief-simpel: ook op herhaalde melodienoten worden dissonerende akkoorden niet consonant gemaakt, maar worden herhaald. Zie de twee laatste akkoorden van regel 3 (het halfverminderd septiemakkoord e-bes-d’-g’).
Media
Uitvoerenden: Kathedraalkoor Brugge o.l.v. Ignace Thevelein; Jos Bielen, orgel (strofen 1, 2, 3, 5)