624 - Christus, onze Heer, verrees

Tekst

Ontstaan en verspreiding

Dit lied heeft een complexe wordingsgeschiedenis. De vroegste versie is afkomstig uit de bundel Lyra Davidica, die in 1708 in Londen verscheen met als ondertitel A Collection of Divine Songs and Hymns, partly New Composed, partly Translated from the High-German, and Latin Hymns: And set to easy and pleasant Tunes, for more General Use. The Music Engrav’d on Copper Plates. De tekst waar de huidige hymn-boeken, en daarmee de vertaling die zich in ons liedboek bevindt, zich op baseren stamt echter van latere datum. In 1749 verscheen namelijk een grotendeels nieuwe tekst in de tweede editie van The Compleat Psalmodist van John Arnold (±1715-1792).

We gaan eerst in op de versie zoals die in de Lyra Davidica verscheen. In het voorwoord beschrijven de samenstellers dat zij Duitse kerkliederen als voorbeeld hebben genomen. Deze hebben volgens hen korte en plezierige melodieën en een luchtig karakter (ze zijn ‘set to short and pleasant tunes and of more airy movement’). Daardoor kunnen ‘de boer aan zijn ploeg, de arbeiders aan hun werk en de kinderen in de straat deze melodieën gebruiken om hun vrolijkheid te uiten’. Hieronder ziet u de titelpagina van de Lyra Davidica en de pagina met het lied, dat met de melodie en een baslijn werd afgedrukt (bron: klik hier).

Het lied kreeg als titel mee The Resurrection (‘De opstanding’) en is gemodelleerd naar een Latijns paaslied genaamd Surrexit Christus hodie, dat in drie verschillende veertiende-eeuwse manuscripten is terug te vinden. (Klik hier voor de tekst en een Engelse vertaling.) De versie in de Lyra Davidica was sterk ingekort en kende drie coupletten:

Jesus Christ is Risen to day, Halle-Hallelujah
Our thriumphant Holyday
Who so lately on the Cross
Suffer’d to redeem our loss.

Hast ye Females from your Fright
Take to Galilee your Flight:
To his sad Disciples say,
Jesus Christ is Risen to Day.

In our Paschal Joy and Feast,
Let the Lord of Life be blest,
Let the Holy Trine be prais’d,
And thankful Hearts to Heaven be rais’d.

Let op het ‘halleluja’ waarmee elke regel werd afgesloten, met een herhaling die wij nu niet meer zingen.  De Latijnse hymne is onder meer nog herkenbaar aan de verwijzing naar de vrouwen in het tweede couplet. Het Latijn heeft daar mulieres o tremulae, / in Galilaeam pergite: ‘o bevende vrouwen, haast u naar Galilea’.

Zoals hierboven al werd vermeld verscheen in 1749 een grotendeels nieuwe tekst in The Compleat Psalmodist (2de editie). In het eerste couplet werd het aanvankelijke who so lately on the cross / suffer’d to redeem our loss vervangen door who did once, upon the cross, / suffer to redeem our loss. Het tweede en derde couplet werden vervangen door:

Hymns of praises let us sing
Unto Chist our heavenly King
Who endur’d the Cross and Grave
Sinners to redeem and save.

But the pain that he endured
Our Salvation has procured
Now above the Sky he’s King
Where the Angels ever sing.

Het lied werd met de noten afgedrukt, telkens tweestemmig beginnend (melodie in de tenor, begeleid door een basstem), gevolgd door vierstemmige halleluja’s, waarbij de melodie zich nog steeds in de tenor bevindt, maar waaruit het ‘halle-hallelujah’ inmiddels verdwenen is (bron: klik hier):

In 1739 schreef Charles Wesley, geïnspireerd door dit lied, zijn gedicht Christ the Lord is risen today, dat op zijn beurt ook weer een bekende paashymne werd en in alle Engelse liedboeken te vinden is. Het is niet duidelijk wie de Nederlandse vertaling gemaakt heeft. Het lied stond al als gezang 61 in de ‘Hervormde Bundel 1938’ met de aanduiding ‘nieuwe vertaling’, want er bestonden al vertalingen van onder anderen C.S. Adema van Scheltema en M.C. Falletin. Deze is gemaakt door Jan Jacob Thomson. Willem Barnard zegt in zijn toelichting bij dit lied in Een Compendium van achtergrondinformatie bij de 491 gezangen uit het Liedboek voor de kerken (k. 532) dat er in de genoemde vertaling uit de bundel 1938 slechts één wijziging is aangebracht: ‘die ten dode ging aan ’t kruis’ werd ‘die verhoogd werd aan het kruis’. Waarschijnlijk heeft Barnard deze wijziging zelf voorgesteld, om daarmee aan te sluiten bij een driemaal in het evangelie van Johannes voorkomende uitdrukking (3,14; 8,28; 12,32).

Inhoud van de tekst

De inhoud is samen te vatten met de woorden ‘kruis en opstanding’, die thematisch gezien in elk couplet voorkomen en telkens anders worden ingevuld. In het eerste couplet staan ‘angst en vrees’ tegenover het thuis komen in Gods vrijheid, in het tweede contrasteren ‘kruis en graf’ met het leven dat de zondaar verwerft, in het derde bewerken ‘lijden en strijd’ verzoening. Opvallend is dat in de eerste twee coupletten de opstanding, die hymnisch wordt bezongen en gevierd, voorop gaat. Pas daarna wordt verwezen naar het lijden aan het kruis, dat overigens wel in het teken wordt gezet van de bevrijdende werking daarvan voor de zingende gelovigen. In het derde couplet is de volgorde echter net andersom, want daar wordt ‘Maar zijn lijden en zijn strijd / heeft verzoening ons bereid’ in de tweede helft gevolgd door ‘Nu is Hij der hemelen Heer’, waarmee het lied tot een jubelend einde komt.

Melodie

De melodie EASTER HYMN verscheen oorspronkelijk in de bundel Lyra Davidica. Wie de componist was, is niet bekend. Er is wel gesuggereerd dat dit Händel zou zijn, maar dat is niet erg waarschijnlijk. Anderen hebben de melodie toegeschreven aan dr. John Worgan (1724-1790), een goede vriend van Händel, maar vermoedelijk is zij nog van vroeger datum. In de achttiende eeuw werd er vaak naar de melodie verwezen als Worgan Tune. Zoals in de versies die hierboven zijn afgedrukt te zien is, was de oorspronkelijke melodie enerzijds eenvoudiger dan de melodie die wij nu zingen (zij mist bijvoorbeeld nog de voorhoudingen aan het eind van de eerste en derde regel, en ook het slot van de tweede en vierde regel is eenvoudiger), maar anderzijds bevat de oorspronkelijke melodie meer melismen, bijvoorbeeld in de derde en vijfde regel. De versie van 1749 verschilt ook van die van 1708, let in die versie bijvoorbeeld op de triolen aan het einde van de eerste, derde en vijfde regel. De huidige versie van de melodie heeft dus een complexe wordingsgeschiedenis. Al in de achttiende eeuw ontstonden vereenvoudigde versies. De versie die uiteindelijk in 1861 terecht kwam in de eerste editie van de invloedrijke negentiende-eeuwse bundel Hymns Ancient and Modern betekende een eindpunt in de melodieontwikkeling. Daarin komt de melodie voor onder de naam EASTER HYMN (WORGAN), met een harmonisatie die waarschijnlijk afkomstig is van de samensteller van ‘HAM’, William Henry Monk, ‘organist and director of the Choir at King’s College, London’ (bron: klik hier):

Aan de afbeelding ziet men al dat de melodie is opgebouwd uit telkens twee paren regels, die naast elkaar staan afgedrukt: een meer statige eerste regel in halve noten aan de linkerkant, gevolgd door een beweeglijke tweede regel met het ‘halleluja’ in kwartnoten aan de rechterkant. Alleen aan het einde heeft ook de eerste helft een viertal kwartnoten, waardoor extra beweeglijkheid wordt ervaren bij het zingen. De notatie in het Liedboek is niet in halven en kwarten, maar in kwarten en achtsten, bovendien staan alle regels onder elkaar afgedrukt. De stijgende drieklank in de eerste regel, gevolgd door de stijgende kwart en terts daarna, geven de melodie een jubelende en opwekkende start, een karakter dat in de vijfde regel nog eens extra wordt bevestigd door de klim naar de hoge e. De derde regel klinkt als een echo van de eerste, door met name de voorhouding aan het einde van deze regels. Deze keert ook aan het eind van de zevende regel nog weer eens terug. De om de regel repeterende halleluja’s hebben hetzelfde, mooi bij de tekst passende, vitale ritme, waarbij er aan het eind bij het laatste halleluja nog een extra ‘Steigerung’ optreedt doordat nu alle noten waarop het ‘hal-‘ wordt gezongen achtsten zijn.

Auteur: Erik Heijerman

Literatuur

Willem Barnard en Adriaan C. Schuurman, Toelichting bij tekst en melodie van gezang 215 in Een Compendium van achtergrondinformatie bij de 491 Gezangen uit het Liedboek voor de kerken. Amsterdam 1977, k. 532-533.
J.R. Watson, ‘Jesus Christ is risen today’. In: The Canterbury Dictionary of Hymnology.