Tekst
Bij de samenstelling van het Liedboek vond de liedboekredactie het wenselijk dat de onberijmde tekst van de ‘Zaligsprekingen’ (Matteüs 5,3-10) zingbaar zou zijn. Uitgangspunt was de Nieuwe Bijbelvertaling. Tijdens het redactieproces was de editie van 2004 beschikbaar, maar in de editie van 2021 is de tekst ongewijzigd.
De muziekredactie koos een chant van Matthew Camidge (1764-1844), bekend uit de praktijk van de Engelse choral evensong, die hiervoor redelijk geschikt werd geacht. Aan Gert Landman werd gevraagd de Bijbeltekst zo te bewerken dat deze goed op de muziek zingbaar is.
Gert Landman behoefde slechts enkele kleine tekstaanpassingen te doen. In Matteüs 5,3 is ‘Gelukkig wie nederig van hart zijn’ gewijzigd in: ‘Gelukkig de armen van geest’. Dat zingt niet alleen beter op de muziek, het is ook net iets anders, schrijft Landman in een toelichting aan de compendiumredactie: ‘Het ene staat tegenover wie menen alles al te weten, het andere tegenover hoogmoed’ (mail 26 september 2016). In 5,10 is de woordvolgorde aangepast omdat het ritme minder goed liep op de noten: ‘Gelukkig wie vanwege de gerechtigheid vervolgd worden’ is geworden: ‘Gelukkig wie vervolgd worden om de gerechtigheid’. Landman schrijft nuchter: ‘Dankzij deze kleine ingrepen staat nu mijn naam onder dit lied, dat is wel veel eer’.
Opmerking: de cijfers voor de tekstregels zijn de nummers van de Bijbelverzen en beginnen daarom met ‘3’. Het zijn dus geen strofenummers, die worden in het Liedboek in blauw weergegeven.
Melodie
De muziek van Matthew Camidge is een chant. Het is de wijze waarop in de Engelse choral evensong de psalmteksten worden gereciteerd. Een chant is een harmonische (vierstemmige) formule waarop de twee regels van een psalmvers worden gezongen. Het eerste deel bestaat uit een reciteertoon en drie akkoorden die een cadens vormen, het tweede deel bestaat uit een reciteertoon waarna een cadens volgt van vijf akkoorden. Aanvankelijk waren het single chants, elke formule voor één psalmvers. In de achttiende eeuw ontstond de double chant, een formule voor twee psalmverzen. De chant van Matthew Camidge is daar een fraai voorbeeld van.
Deze chant staat in d-klein. Het eerste deel van de chant eindigt in het algemeen als halfslot, dat is op het dominant-akkoord. Het eerste deel van deze chant eindigt echter niet op het dominant-akkoord van d-klein (een A-groot-akkoord), maar op dat van parallel-toonsoort: F-groot.
Het zingen van een chant vraagt veel oefening. Ook Engelse kathedrale koren, die dagelijks de psalmen als chants zingen, besteden een belangrijk deel van de repetitietijd aan het oefenen van de psalmen!Van belang is dat de tekst op een natuurlijke wijze tot klinken komt. De lengte van een noot wordt bepaald door het aantal lettergrepen dat gezongen wordt.
De teksten die bij chants zijn geplaatst, zijn meestal voorzien van pointing: aanwijzingen hoe de lettergrepen over de noten worden verdeeld en waar dus de tekstaccenten vallen. De verticale streepjes komen overeen met de ‘maatstrepen’ in de melodieformule (omdat de duur tussen twee streepjes niet steeds gelijk zijn, zijn het dus feitelijk geen maatstrepen). De lettergrepen tot het eerste streepje worden op de reciteernoot gezongen. Als in de cadens twee lettergrepen tussen twee streepjes staan, wordt op elke noot een lettergreep gezongen; als er drie of meer lettergrepen staan wordt alleen de laatste lettergreep op de tweede noot gezongen. Mocht het wenselijk zijn om hiervan af te wijken, dan wordt er een punt in het midden van de tekst geplaatst waar de akkoordwisseling plaatsvindt. Dat gebeurt in deze chant niet, maar wel in Liedboek 300b waarvan de muziek ook in de stijl van een Engelse chant is geschreven (zie strofe 6 en 7).
In de tekst van Liedboek 989 is de tweede regel van vers 4 en 8 zo kort dat de eerste maat met twee halve noten wordt overgeslagen.In de kooruitgave bij het Liedboek is bij de chant de volledige tekst uitgewerkt.
Zie verder het overzichtsartikel ‘De reciteerpsalm’.
Liturgische bruikbaarheid
Matteüs 5,1-12 is het evangelie op de vierde zondag na Epifanie (A-jaar) en op Allerheiligen. Deze chant kan uiteraard gebruikt worden als gezongen gedeelte van dit evangelie. In het Liedboek heeft het een plaats gekregen in de rubriek ‘Gerechtigheid’ en kan dus gezongen worden als die thematiek aan de orde is.
Auteur: Pieter Endedijk