Licht straalt heden over ons: de Heer is geboren | |||
| Antwoordpsalm | |||
| Ida Gerhardt Marie van der Zeyde | |||
| Herman Strategier | |||
Tekst
De tekst is Psalm 98,1-4 uit de psalmvertaling van Ida Gerhardt en Marie van der Zeyde.
Melodie
Ontstaan en verspreiding
Componist Herman Strategier (1912-1988) behoorde met Albert de Klerk (1917-1998) tot de Nederlandse componisten van rooms-katholieke liturgische muziek van naam uit de periode van de klassieke Latijnse liturgie, aan wie het na de doorbraak van de volkstaal in de jaren zestig van de twintigste eeuw mentaal vergund werd om ondanks die geheel andere verhouding tussen woord en toon, die de volkstaal met zich meebracht, het kerkmuzikale repertoire opnieuw te verrijken met werken van uitnemende kwaliteit. Een voorbeeld hiervan is ‘Alle einden der aarde aanschouwen het heil’ uit 1975, de eerste psalmbewerking van Cantatorium, een serie antwoordpsalmen voor voorzang, gemeenschap en orgel. Een cantatorium (= boek van de cantor) is vanouds het boek waaruit de cantor na de eerste Bijbellezing de psalm voordroeg.
Al spoedig na het ontstaan van de compositie werd de beurtzang opgenomen in Wisselende gezangen voor het liturgisch jaar (1977, nr. 312) en vervolgens onder andere in Gezangen voor Liturgie (1984, nr. 98) en het Oud-Katholiek Gezangboek (1990, nr. 254). De eerste protestantse bundel waarin het een plaats kreeg was Tussentijds (2005, nr. 38) en een jaar later in het Gereformeerd Kerkboek van de Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt (editie 2006, gezang 20).
Vorm
Het ontstaansjaar van Liedboek 98d brengt ons terug naar de tijd van de zogenoemde herbronning in de rooms-katholieke liturgische muziek, waarin vooral de vorm van een gezang de klassieke moest zijn. Voor de antwoordpsalm hield dat een kort refrein voor koor en gemeenschap in en een langer voorzangvers voor een solist, de cantor. Zie de begrippenlijst.
Bijzonder in 98d is de oorspronkelijke driedeligheid van het refrein. Dit werd eerst unisono voorgezongen door het koor, vervolgens door de gemeenschap met vierstemmige tegenzang door het koor en ten slotte door het koor alleen in een andere meerstemmige zetting. Zie voor de oorspronkelijke versie, uitgegeven bij Annie Bank (Cantatorium nr. 101). Deze driedeligheid werd echter al spoedig als overbodig en onaangepast aan de klassieke vorm ervaren en teruggebracht tot twee delen: het koor zingt het refrein voor, dat wordt herhaald door de gemeenschap. Anders dan gesuggereerd in de Koorbundel bij Liedboek kan de meerstemmige koorversie eventueel zeer wel gecombineerd worden met de volksmelodie.
Bijzonder aan 98d is vervolgens een tweede refrein (‘Licht straalt heden over ons’), waarvan de tekst meer dan die van het eerste rechtstreeks toegesneden is naar specifiek gebruik tijdens de kersttijd. Ook hiervan geldt de uitstekende combineermogelijkheid van de meerstemmige en eenstemmige versie. Zie opnieuw Cantatorium nr. 101. Omwille van een meervoudig gebruik publiceerde Strategier in 1979 een versie voor drie gelijke stemmen. Zie Cantatorium, nr. 102.
Kenmerken van de melodie
De eenstemmige melodie staat in de dorische toonaard, die in de meerstemmige refreinzetting D-mineur wordt. Het aldus verkregen contrast klinkt in alle eenvoud bijzonder fraai. Het voorzangvers bestaat telkens uit twee gedeeltes: het eerste blijft rond de reciteertoon a’, het tweede heeft eerder een liedkarakter. Het melodisch hoogtepunt komt in het juichende derde vers.
Uitvoering
Het bovengenoemde vraagt van met name de voorzang om bijzondere inzet. Deze kan gezien de oorspronkelijke opzet van het geheel en gehoord ook de melodie van Strategier enkel solistisch zijn. Ook verdient dit werk een goed geschoolde cantor (m/v), die zangtechnisch tot het een en ander in staat is.
De begeleiding kleurt met beweeglijke figuren de zangstem. In dit opzicht speelt de organist een tamelijk zelfstandige rol tegen de melodie van de voorzanger. Dit zal tot uiting moeten komen in een heldere registratie en het gebruik van de originele begeleiding.
Het tempo dient ruimte te geven aan een rustige voordracht: voor een kwartnoot met punt MM = ± 50. Bij de overgang van vers naar refrein is het van belang de laatste maat van het vers volledig tot zijn recht te laten komen, met name om het tempo niet te verstoren.
Auteur: Anton Vernooij