schilderij van Johann Hörner (1756)
geboren: 20 juni 1694 te Randerup (Denemarken)
overleden: 3 juni 1764 te Ribe (Denemarken)
Bijdrage in het Liedboek
| 480 | Ik wandel in gedachten (t) |
Leven en werk
Hans Adolph Brorson wordt in 1694 geboren in Randerup, een dorpje in Sleeswijk in het zuiden van het huidige Denemarken. Zijn vader is daar predikant. Net als zijn beide broers gaat hij theologie studeren in Kopenhagen (1712-1716). Hij beperkt zich niet tot de theologiestudie, maar bekwaamt zich ook in de natuurwetenschappen, geschiedenis en letteren en leest de wereldliteratuur van zijn tijd. Hij wordt toegelaten tot het prestigieuze Borchs Kollegium onder andere omdat hij hier stevig voor betaalt.
Na vijf jaar breekt hij zijn studie af, volgens zijn autobiografie vanwege ziekte en oververmoeidheid. Hij trekt voor korte tijd bij zijn oudste broer Nicholas in en wordt daarna huisleraar in Løgumkloster. Mede onder invloed van Nicholas ontdekt hij hier het Duitse piëtisme en beleeft hij een persoonlijke bekering. Hij hervat zijn studie en rondt deze in korte tijd met succes af. Zijn oom bezorgt hem de post van predikant in zijn geboorteplaats Randerup (1721-1729). In 1722 trouwt hij met een dochter van deze oom, Cathrine Stenbæk Clausen. In Randerup begint hij voorzichtig met schrijven, maar er zijn geen manuscripten uit deze tijd over.
Sleeswijk is in die tijd een tweetalig gebied. De steden en de hogere standen zijn over het algemeen Duitstalig, de plattelandsbevolking spreekt Deens. Ook bestuurlijk is het gebied op een ingewikkelde manier verdeeld tussen Deense en Duitse heersers. Deze tweetaligheid van het gebied bespoedigt de verspreiding van het Duitse piëtistische gedachtegoed. De proost van het Duitstalige stadje Tøndor, Johann Hermann Schrader, is gegrepen door het piëtisme. Door zijn werk komt er een opwekkingsbeweging in Tøndor en wordt er een weeshuis gesticht. Schrader wil nu ook de Deenstalige plattelandsbevolking bereiken. Hij weet voor elkaar te krijgen dat er een nieuwe predikantsplaats voor de plattelandsbevolking komt. In 1729 wordt Brorson daarvoor als predikant aangetrokken.
Schrader publiceert in 1731 een liedboek met piëtistische gezangen: Vollständiges Gesang-Buch in einer Sammlung Alter und Neuer geistreichen Lieder, der Gemeinde Gottes zu Tondern zur Beförderung der Andacht bey dem öffentlichen Gottes-Dienst und besondern Hauss-Ubung gewidmet. Dit boek bevat 1157 hymnen, verzameld uit een aantal Duitse piëtistische liedboeken, maar ook 22 originele liederen van Schrader zelf. Brorson vertaalt een aantal kerstliederen uit deze bundel in het Deens. Net als Schrader voegt hij een aantal eigen liederen toe waaronder ‘Mit hjerte alltid vanker’. Hij publiceert zijn kerstliederen in 1832 in het boekje Nogle Jule-Psalmer / GUD til Ære Og Christne-Siæle / i sær sin elskelige Meenighed til Opmuntring Til den forestaaende Glædelige Jule-Fest Eenfoldig og i Hast sammenskrevne Af H. A. B. Tundern (Enkele Kerstliederen, voor de eer van God en voor de Christenziel in het bijzonder voor zijn beminnelijke gemeente ter bemoediging voor het komende vreugdevolle Kerstfeest. Eenvoudig en haastig bijeen geschreven door H.A.B. te Tondor. Die laatste woorden ‘eenvoudig en in haast geschreven’ moeten niet letterlijk worden genomen. Ze zijn meer de uitdrukking van de piëtistische overtuiging dat teksten ‘spontaan’ en ‘uit het hart’ geschreven moeten worden). Het wordt het begin van een grote liedproductie. In de daaropvolgende jaren publiceert Brorson de bundels Psalmen og aandelige Sange (1732-1735) en Troens rare Klenodie (1739). Deze bundels worden populair om thuis te zingen.
In 1741 wordt Brorson benoemd tot bisschop in Rybe. Hij blijft dat tot zijn dood in 1764. Hij heeft er geen gelukkige tijd. Tijdens zijn bisschopswijding sterft zijn vrouw in het kraambed. Een van zijn zonen raakt langzaamaan geestesziek en wordt in een kamer in het huis opgesloten en verpleegd. Het jaar daarop hertrouwt hij met Johanne Christine Riese (1710-1795). In zijn latere leven wordt Brorson opnieuw geplaagd door depressies. Hij sterft in 1864. Postuum wordt de liedbundel Svanesang uitgegeven (1765).
Brorson en het piëtisme
De liederen Brorson zijn sterk door het piëtisme beïnvloed. De Brorson-kenner Steffen Arndal wijst speciaal de piëtistische invloeden van Johann Freylinghausen (1670-1739) en Johann Scheffler (1624-1677) (Arndal 1978) aan in de liederen van Brorson, met dien verstande dat Brorson niet de oorspronkelijke teksten vertaalde, maar teksten die wat waren bijgebogen in de richting van de lutherse orthodoxie. Een zelfstandig element in Brorsons piëtisme is zijn opname van bruidsmystieke beelden in de traditie van Bernard van Clairvaux. Werken van deze stichter van de cisterciënzer orde stonden in Brorsons bibliotheek. De gedachte dat God in het hart van een mens moet komen wonen en dat Jezus daar geboren moet worden – zoals ook verwoord in ‘Ik wandel in gedachten’ (Liedboek 480) – komt voort uit de mystiek van Eckhart en Tauler. In het piëtisme is teruggegrepen op deze middeleeuwse piëtistische traditie.
Belangrijk voor de populariteit van Brorson was Den nye Psalme-bog, een liedboek voor kerkelijk gebruik en met een piëtistische inslag dat Erik Pontoppidan in 1740 publiceerde. Daarin waren 85 liederen van Brorson opgenomen. In Denemarken is dit liedboek niet zo invloedrijk geweest, maar in Noorwegen werd het algemeen gebruikt. Noorwegen was in deze tijd feitelijk een provincie van Denemarken en het Deens was lange tijd de kerktaal en de geschreven taal in Noorwegen.
In de negentiende eeuw groeide de populariteit van het werk van Brorson en kreeg het ook erkenning onder de bovenste lagen van de bevolking. Drie factoren hebben daaraan bijgedragen: de opleving van het piëtisme als een ‘counterculture’ in de negentiende eeuw, de Romantiek en – speciaal in Noorwegen – de opkomst van het Noorse nationalisme.
De sterke opleving van het piëtisme in Denemarken en Noorwegen was een reactie op de rationalistische theologie en liedcultuur die vanuit de Deense steden en universiteiten werd verspreid. De invloed van deze geest op de liedcultuur is voor het eerst te zien in het Deense gezangboek van Guldberg, Psalme-Bog eller En Samling af gamle og nye Psalmer (1778), waarin veel bekende gezangen van Brorson ontbreken. Het gebruik van dit gezangboek bleef voornamelijk beperkt tot Kopenhagen, maar het kondigde al aan wat een paar jaar later ging gebeuren. In 1798 verscheen het Evangelisk-kristelig Psalmebok, een gezangenboek met een sterk rationalistische en moralistische geest. Van Brorson werden slechts drie liederen overgenomen, die ook nog eens sterk bewerkt waren. Tegen dit liedboek ontstond een sterke tegenbeweging die grote overeenkomsten vertoont met de Nederlandse gezangenstrijd na het verschijnen van de Evangelische Gezangen (1806). Onder de predikanten en de maatschappelijke bovenlaag was er veel enthousiasme voor dit liedboek. Het werd met dwangmiddelen ingevoerd. Er was echter met name in plattelandsgemeentes een breed verzet. Men vond het gezangenboek ketters. Een belangrijk bezwaar was dat de naam van de duivel ontbrak: ‘Men heeft de naam van de duivel uit het boek gedreven, zonder hem uit de wereld te kunnen uitdrijven’. In een zoektocht naar alternatieven werd teruggegrepen op het werk van Brorson. Zijn werk werd opnieuw uitgegeven in talrijke bundels en werd populair in de negentiende-eeuwse piëtistische opwekkingsbewegingen in Denemarken en Noorwegen. De lieddichter en hymnoloog Nicolai Frederik Severin Grundtvig (1782-1873) herdichtte ‘Mit hjerte altid vanker’ in zijn lied ‘Forunderligt at sige’ (1837) en droeg zo bij aan de status van ‘Mit hjerte altid vanker’.
In Noorwegen was de invloed van het rationalisme altijd al minder groot dan in Denemarken. Maar een heuse revival van Brorson en vergelijkbare lieddichters zette in na het verschijnen van W.A. Wexels Christelige Psalmer (1844) dat veel werk van Brorson bevatte.
Ook de opkomst van de romantiek droeg bij aan de populariteit van Brorson. Romantische academici herontdekten het werk van Brorson en waren onder de indruk van zijn fijngevoelige taalgebruik. Ze voelden zich verwant aan zijn speurtocht naar wat er omgaat in de ziel van een mens. Juist ook de mystieke elementen in zijn werk spraken hen aan.
In Noorwegen droeg ook het opkomende nationalisme bij aan Brorsons populariteit. In Noorwegen ontstond in de negentiende eeuw een beweging voor onafhankelijkheid. Na 1814 was Noorwegen niet meer staatkundig verbonden met Denemarken, maar onderdeel geworden van een unie met Zweden. De Noorse nationale beweging was verbonden met de beweging om een eigen Noorse taal te ontwikkelen. Daarvoor keek men in twee richtingen. De ene richting baseerde zich op de uitspraak en de woordenschat van de hoogopgeleiden in de steden. Op basis van hun uitspraak en hun taal moest een eenheidstaal gevormd worden. Hieruit ontstond het huidige Bokmål, de schrijftaal die door het merendeel van de Noren gebruikt wordt. Anderen zochten aansluiting bij de taalvarianten die in de dalen van West-Noorwegen gesproken werd. Hieruit ontwikkelde zich het huidige Nynorsk. Juist in de dalen van West-Noorwegen was en is het piëtisme erg sterk. Zo ontstond er een zekere samenhang tussen sterk nationalisme, piëtisme en taalstrijd.
Na de Tweede Wereldoorlog verflauwde in West-Europa het nationalisme. Maar in de jonge natie Noorwegen – in 1905 onafhankelijk van Zweden geworden – bleef het nationalisme sterk.
Een groot aantal van zijn liederen wordt nog steeds gezongen, zij het niet meer zo veel als in de twintigste eeuw. Hijs hij met 116 liederen vertegenwoordigd in Den Danske Salmebog (2002). In het Norsk Salmebok (1985) was hij met 54 liederen vertegenwoordigd. In het nieuwste Norsk Salmebok (2013) staan 25 liederen die hij schreef of vertaalde.
Auteur: Coen Wessel
Literatuur
Steffen Arndal, H.A. Brorsons liv og salmedigtning. Frederiksberg 1994
Frans Brouwer, Vernieuwing in drieklank. Een onderzoek naar de liturgische ontwikkelingen in Denemarken (±1800 tot ±1950). Utrecht 1990