Halleluja

Auteur: Pieter Endedijk

1. Historische achtergrond

Het woord ‘Halleluja’ (of ‘Alleluja’/‘Alleluia’) is een samenstelling van de gebiedende wijs van het hebreeuwse werkwoord dat ‘loven’ betekent en de verkorte Godsnaam (‘Jah’). Ida Gerhardt en Marie van der Zeyde vertalen het in hun psalmvertaling met ‘Godlof!’. Het woord komt in psalmen veelvuldig voor, meestal aan het begin en/of aan het einde. Zie bijvoorbeeld de psalmen 111, 112, 113, 115, 116 en 117. Het Halleluja is als een gezongen lofprijzing al in de joodse liturgie bekend. Daar had het Halleluja zich al ontwikkeld tot een uitbundige melismatische compositie. De vroeg-christelijke kerk neemt het Halleluja over en via de oosterse kerken komt het in het westen terecht, aanvankelijk alleen in de paastijd, later ook op andere zondagen. De toevoeging van wisselende soloverzen gaat vermoedelijk terug op paus Gregorius de Grote (†604). Het Halleluja is in verschillende tradities bewaard gebleven. Zo kent de lutherse, rooms-katholieke, oud-katholieke en anglicaanse liturgie nog steeds dit liturgicum.

2. De plaats in de liturgie

Het Halleluja zingt men in de liturgie voorafgaand aan de lezing van het evangelie. Het moet niet beschouwd worden als een acclamatie bij de daaraan voorafgaande lezing, het epistel, maar als een begroeting van het evangelie, dus feitelijk een proclamatie.
Het is een goed gebruik, gebaseerd op een eeuwenlange traditie, in de veertigdagentijd het Halleluja achterwege te laten.

3. Twee zangvormen

Liedboek 338 (a t/m m) bevat elf toonzettingen van het Halleluja. Daarbij zijn twee zangvormen te onderscheiden:

1. het Halleluja blijft beperkt tot de herhaalde uitroep ‘Halleluja’ (338b en 338c);
2. een responsoriale vorm (338a, 338d t/m 338m):
   • voorzang: ‘Halleluja…’
   • allen: ‘Halleluja…’
   • voorzang: een gezongen bijbelvers, meestal uit de Psalmen of het evangelie, of een liturgische tekst
   • allen: ‘Halleluja…’

De responsoriale vorm kan men onderverdelen in

1. een Halleluja met een vaste tekst als bijbelvers (338d, 338f, 338h, 338j, 338m)
2. een Halleluja met een variabele tekst als bijbelvers, per zondag te bepalen aan de hand van de lezingen (338a, 338e, 338g, 338k)

4. De keuze van de bijbelteksten

Het Halleluja in responsoriale vorm kent een wisselende bijbeltekst die door een voorzanger wordt gezongen. De keuze van die bijbeltekst wordt bepaald door de tijd van het jaar of de aan de orde zijnde lezingen.
In de rubriek ‘Tijdeigen’ in Dienstboek I van de Protestantse Kerk in Nederland vindt men bij elke zondag het aangewezen psalmvers voor het Halleluja, volgens de lutherse traditie. Ook in de oud-katholieke liturgie worden op deze plaats meestal psalmverzen gebruikt. De liturgie van de Rooms-Katholieke Kerk van ná het Tweede Vaticaans Concilie hanteert hier in het algemeen evangelieteksten, waardoor nadrukkelijker een verband wordt gelegd met het liturgisch jaar (zie de overzichten met hallelujaverzen).

5. Halleluja’s bij de tijd van het jaar

In het Liedboek vindt men niet alleen toonzettingen van het Halleluja met en zonder de mogelijkheid een wisselende tekst in te voegen, er wordt ook een onderscheid gemaakt in de verschillende perioden van het liturgisch jaar. Dit onderscheid kan bepaald worden door de keuze van de vaste tekst als bijbelvers, maar ook door de keuze van de melodie van het Halleluja-refrein:

6. Voorbeeld van een tekstplaatsing

Bij Halleluja’s met een wisselende tekst (338a, 338e, 338g en 338k) vindt men een psalmtoon (reciteerformule) om het psalm- of evangelievers te kunnen zingen. Hierbij gelden dezelfde regels als bij reciteerpsalmen. Zie overzichtsartikel ‘De reciteerpsalm’.
De psalmtoon kent een reciteertoon voor het eerste deel van het psalm- of evangelievers en voor het tweede deel. Als een vers uit drie regels bestaat, hangt het van de inhoud van de tekst af hoe men de tekst over beide delen verdeelt. De accentnoot komt overeen met de laatste (belangrijke) accentlettergreep, de zwarte noten voor de lettergrepen daaraan voorafgaand.

Als voorbeeld de psalmtoon bij Liedboek 338k (voor de paastijd). In de voorbeelden komen de accentlettergrepen overeen met de accentnoten, de lettergreep die correspondeert met de eerste zwarte noot is vetgedrukt.

psalmtoon:

Voor Pasen en de daaropvolgende zondag geeft de lutherse traditie Psalm 118,24 aan (zie Overzicht 1):

Dit is de dag die de Heer heeft gemáakt, *
laten wij juichen en ons verhéugen.

Voor de vierde zondag van Pasen geeft het Oud-Katholiek Kerkboek Psalm 23,4 aan als psalmvers voor het Halleluja. Deze tekst bestaat uit zes korte regels, die voor het Halleluja zijn samen te voegen tot drie tekstregels. In het verband van de tekst behoren de eerste twee regels bij elkaar. Na de tweede regel volgt dan de cesuur van de vershelft, aangeduid met een asterisk (*).

Al gaat mijn weg door een donker dal,
ik vrees geen gevaar, want U bent bíj mij, *
uw stok en uw staf, zij geven mij móed.

We zien hier ook een voorbeeld dat door de plaatsing van het accent in de eerste vershelft, de zogenaamde ‘pointing’, er ook een interpretatie van de tekst wordt gemaakt. Er is een verschil in betekenis door het accent te leggen op ‘U’ of ‘bij’ of ‘mij’.

Er is overigens ook nog een andere indeling van dit vers mogelijk, waardoor vier regels ontstaan:

Al gaat mijn weg door een donker dál, *
ik vrees geen geváar,
want U bent bíj mij, *
uw stok en uw staf, zij geven mij móed.

Voor de zesde zondag van Pasen geeft het Oud-Katholiek Kerkboek Psalm 65,5 aan als psalmvers. Deze tekst bestaat uit twee verzen van twee regels. In dat geval kan na het eerste vers het refrein door de gemeente herhaald worden:

voorzang:
Halleluja, halleluja, halleluja.
allen:
Halleluja, halleluja, halleluja.
voorzang:
Gelukkig wie door U gekozen is en U mag náderen, *
hij mag wonen in uw vóorhoven.
allen:
Halleluja, halleluja, halleluja.
voorzang:
Wij genieten het goede van uw húis, *
het heilige van uw témpel.
allen:
Halleluja, halleluja, halleluja.

7. De aanduiding: (1 voorzang, 2) allen

Bij Halleluja’s met wisselende tekst staat boven het refrein de aanduiding: (1 voorzang, 2) allen.
De betekenis daarvan is dat men het refrein ook zonder wisselende tekst als Halleluja kan gebruiken, dus zoals Liedboek 338b en Liedboek 338c. In dat geval zingt de gemeente eenmaal het refrein als Halleluja.

Bijlage: Overzichten van hallelujateksten

1. Hallelujateksten bij het eenjarige leesrooster volgens het Evangelisch-Luthers Dienstboek (in Dienstboek van de Protestantse Kerk in Nederland)

2. Hallelujateksten bij het driejarige leesrooster

Voor hallelujateksten bij het driejarige leesrooster kan men te rade gaan bij de dienstboeken van de Rooms-Katholieke Kerk en de Oud-Katholieke Kerk. De Rooms-Katholieke Kerk kent voor elke zondag een eigen hallelujavers. Ook wordt daar vaak een onderscheid gemaakt tussen het A-, B- en C-jaar. De hallelujateksten zijn te vinden in Ordo Lectionum Missae (editie 1981).

Voor de hallelujaverzen volgens het Oud-Katholiek Kerkboek geldt geen onderscheid tussen een zon- of feestdag in het A-, B- of C-jaar.

Een asterisk (*) achter een perikoop geeft aan dat het evangelie op die zondag afwijkt ten opzichte van het Gemeenschappelijk Leesrooster. 

** Tussen Trinitatis en de eerste zondag van de zomer vallen 0 tot 5 zondagen, afhankelijk van de paasdatum en dus ook van de datum van Trinitatis. De datum waarop Trinitatis valt, bepaalt hoeveel zondagen er vóór de eerste van de zomer vallen. Die zondagen sluiten direct aan op die eerste zondag van de zomer. De zondagen tussen Trinitatis en de eerste van de zomer worden geteld als zondagen na Trinitatis.